Bundan bin yıl öncesinin İslâm coğrafyasında ümmetin bir derdi, ümmetin dertli bir kadınını aksiyona geçirdi. Derdin niteliğini kavrayan için derde derman olacak çözüm güzergâhları her zaman aydınlıktır. Asırlar sonrasında dahi üzerine konuşulacak meşaleleri tarihe dikenlerin bu güzergâhlardaki yolculuklarına evvela, derdi dert olarak kabul edip derdi dert olarak görmekten sıyrılmakla başladıklarına şahidiz.

Coğrafyasının derdini sahiplenen hanım

Kalplerimizin, şanlı tarihi sebebiyle bir yandan gururla, İslâm diyarı olma yolcuğunda uğradığı sekte sebebiyle bir yandan hüzünle yad ettiği Endülüs’ten, Hristiyan işgali dolayısıyla Fas’a hicretlerin artışı, beraberinde o dönem var olan cami ve medreselerin ilim ihtiyacını karşılayamaması sıkıntısını doğurmuştu.[1] Hayat yolculuğunu hadis ilimleri başta olmak üzere İslâmî ilimler ve mimarî sevgisi ile çerçeveleyen numune-i imtisal hanım Fatıma el Fihri, bu derdi sahiplendi. FAS’IN FATİHİNİN TORUNU Fas’a İslâm sancağını diken sahabe Ukbe bin Nafi’nin[2] (Radiyallahu Anha) zürriyetinden olan ve 800 yılında doğan el-Fihri, ailesi ile küçük yaşta Keyrevan’dan Fes şehrine hicret etti. Evvela babası, babasının vefatı sonrasında da annesi Fatıma el-Fihri, ve kız kardeşi Meryem’i İslâmî ilimlerce donanımlı ve ahlâklı bir hanım olarak yetiştirme gayreti güttü.

Son tuğlaya kadar oruç

Fatıma el-Fihri içindeki eğitim aşkından meyille yaşadığı zamanın ve mekânın ilme olan ihtiyacını ve bu ihtiyacı giderecek olan hizmetin analizini en güzel şekilde yaptı. Takvası ile süslenip ilminin ve malının zekâtını en güzel şekilde verme yoluna koyuldu. Babasından ve vefat eden eşinden kalan tüm malını el-Karaviyyin’in kurulması için infak etti. Camiye kendi malı dışında tek bir taş dahi konulmaması için inşaat malzemelerinin temin edildiği arazileri dahi satın aldı. İlk tuğla Ramazan’da koyuldu, Fatıma el-Fihri yapı tamamlanıp son tuğla konulana kadar oruç tutmaya niyet etti ve tüm süreci ibadet ve dua ile geçirdi.[3]

Kurulduğu ilk zamanlar, kendi adıyla anılan bir cami iken daha sonrasında ailecek hicret ettikleri şehrin adıyla el-Karaviyyin olarak tarihe geçecek üniversiteyi, 859 yılında ilim mirasımızın bir tacı, Fas mimarisinin bir mücevheri olarak kurdu. Medine-i Münevvere’de medeniyetin mescit ile temellenmesi gibi Fas’ın el-Karaviyyin’i de başlarda cami usulünde sohbet halkaları ile Kur’an ve fıkıh konularının ele alındığı bir kurum olarak hizmet ederken zamanla ilimleri bünyesinde topladı. Arapça gramerden, tıp, matematik, astronomi, kimya, tarih ve coğrafyaya kadar genişleyen bir ilmi çeşitlilik kazandı. İbni Haldun, İbni Arabi, El-İdris, İbni Hazm gibi kıymetli âlimler buradan eğitim aldı. Müslüman şahsiyetlerin yanında Yahudi ve Hristiyan gençler de burada eğitim alabiliyordu. Yahudi felsefeci İbni Meymun ve Papa II. Silvester, gençlik dönemlerinde buradan eğitim alan isimlerdendir.[4]

Dükkanlar Karaviyyin dersleri için kapanıyor

Cami, inşaatından itibaren ilmî hayatın inkişafına kaynaklık eden bir eğitim ve kültür merkezi olarak ortaya çıktı. Ulemanın her biri bir sütun önüne diz çöküp ilim halkaları kurdu. Çok sayıda ilim talebesi bu halkalara dâhil oldu. Kurtuba ve Bağdat gibi ilim merkezlerinin ihtimamı ile de artık Fas, zamanın İslâm coğrafyasının öncü bir ilim merkezi hâline geldi. Dükkânlar belirli saatlerde Karaviyyin Medresesi’nde verilen dersleri dinlemek için kapanır oldu.[5]

Fas, Fatımi hâkimiyetine girinceye kadar vakit namazları Karaviyyin’de kılınırken Cuma hutbeleri Camiu’ş-Şürefa’da okunuyordu. Fatımi hâkimiyeti ile Cuma hutbeleri geniş mekânlı Karaviyyin’de okunmaya başlandı. Cuma hutbeleri, hâkimiyet anlamı taşıyordu ve Karaviyyin, hükümet tebliğlerinin de okunduğu mekân hâline geldi.[6]

Kesintisiz asırlık eğitim

Karaviyyin Üniversitesi hâlen farklı şehirlerdeki kampüsleriyle İslâmî ilimlerin ve Arap Dili eğitiminin verildiği köklü bir okul olarak eğitime devam ediyor. Bu üniversiteye girebilmenin ilk şartı, Kur’an hafızı olmak.7 Kurulduğundan beri eğitime hiç ara vermeyen üniversite, aynı zamanda bilinen en eski kütüphaneye sahip. İbni Haldun’un 14. yüzyıldan kalma metni, Mukaddime dâhil 4000’den fazla yazma eseri bünyesinde barındırıyor. El-Karaviyyin’in ilim halkalarına sesi yankılanan tarihçi İbni Haldun, Fatıma el Fihri hakkında şunları söylüyor: “Fatıma el-Fihri, âdeta hükümdarları ikaz ediyor. Bu, Allah’ın salih kullarına ihsan ettiği bir fazilettir. Rabb’imiz kullarının gelişip yükselmesini dilediğinde ve büyük başarılara izin verdiğinde ümmetin kadınları ve erkekleri arasından vicdanlı, şerefli, yüksek şuurlu kimseleri ümmeti salih amellerle ayağa kaldırmaları için harekete geçirir.” Fatıma el-Fihri, dünya malını bir kenara bırakıp içinde bulunduğu nimetleri ümmet için şükür fırsatına çevirerek kendi kulluğuna en yaraşır biçimde feda etti. Bu ümmet, ilk ilim meclisine Erkam’ın ve daha yani evli olduğu hanımının evlerini bir medrese olarak hizmete vakfetmesiyle kavuştu. Ümmetin nice hanımları mallarını ve evlerini ilme adadı. İslâm, kadını, izzetine kavuşturdu. İslâm’ın kadını ilk günden itibaren bu izzet ile ümmete hizmet etti. Takvası, ibadeti, duası ve gözü karalığı Fatıma el-Fihri’yi Müslüman kadınların şerefi olarak, dünyanın ilk üniversitenin kurucusu olma unvanıyla unutulmayacak bir şahsiyet yaptı.

Hatice Kübra Ergür