"Millete hizmet etmek istiyorsan, elinden gelen işle başla..." Bu sözler Türk dünyasının büyük düşünürlerinden, gazeteci ve eğitimci İsmail Bey Gaspıralı'ya ait. Onu milleti için çalışmaya yönelten temel sebepse Çarlık Rusyası'nın müslüman Türk halkları üzerinde kurduğu baskıydı. İsmail Bey Gaspıralı Türk halklarının ortak mücadelesine inanıyordu.

İsmail Bey Gaspıralı 1851'de Kırım'ın tarihî Bahçesaray kenti yakınlarındaki Avcıköy'de doğdu. Gaspıra köyünden Mustafa Ağa'nın oğlu olması nedeniyle “Gaspıralı” ismiyle anıldı. Köklü bir aileye mensup olan İsmail Bey'in, Kırım'daki müslüman ahalinin aksine rahat bir hayatı vardı. Ancak o milletinin yaşadığı zorluklar karşısında duyarsız kalamadı. Eğitimini Rus okullarında sürdürdü, Moskova'daki askeri okulu bitirdi. Müslüman nüfusun tek bir çatı altında birleştirilmesi idealiyle 1872'de İstanbul üzerinden Paris'e gitti. Ünlü Rus yazar İvan Turgenyev'e asistanlık yaptığı Paris yıllarında Avrupa'daki 'aydınlanma' akımına ilgi gösterdi. Osmanlı subayı olmak için İstanbul'a döndü ama bu girişimleri sonuçsuz kaldı. İstanbul'da Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, Namık Kemal gibi birçok meşhur aydın ve yazarla tanıştı, onlarla arkadaşlık ilişkisi kurdu. İsmail bey bir yıl sonra Kırım'a döndü. 1879'da Bahçesaray'a belediye başkanı seçildi ve 4 yıl bu görevi yürüttü. Düşüncelerini 1883'de kurduğu "Tercüman" adlı gazete aracılığıyla Türk dünyasına ulaştırdı. Gazete birçok Türk lehçesinde basılarak çok geniş bir coğrafyada yankı buldu. Eğitime büyük önem veren Gaspıralı'nın amacı Osmanlı Türkçesini tüm Türk dünyasının ortak diline dönüştürmekti.

Dünya Müslümanlarını toplamak istemişti

Rus sömürgesi altındaki Türk halklarının milli istiklallerini gerçekleştirmeleri için eğitim merkezli bir düşünce geliştirdi. İsmail Bey'e göre Türk halklarının geri kalmışlığının en önemli nedeni cehaletti. İsmail Bey cehaleti ortadan kaldıracak, siyasi, kültürel ve maddi gelişmeyi sağlayacak yeni bir eğitim sistemi öneriyordu. Bu eğitim sistemi Türk dünyasında “Usûl-ü Cedît" (yeni eğitim) adıyla tanındı. Eğitim reformunda kız öğrencilere ayrı bir önem veren Gaspıralı, kadınlar için "Kadınlar dünyası" adlı bir dergi de çıkardı. Bütün-Rusya Müslümanları Kongresi'nin kurucular arasında yer alan İsmail Bey, 1905'de Kırım Akmescit'de toplanan "Bütün-Kırım Müslümanları Kongresi"nin başkanlığına getirildi. Bu kongrenin "Bütün-Rusya Müslümanları Kongresi"nin bir alt organı olması öngörülmüştü. 1906 yılındaki “Bütün-Rusya Müslümanları Kongresi”nde alınan kararlar İsmail Bey Gaspıralı'nın yıllarca savunduğu fikirlere zemin sağlayıcı nitelikteydi. Kararlar arasında en dikkat çekicisi Çarlık Rusyası'nın otoritesi altındaki müslümanları kapsayan ortak bir eğitim sisteminin kurulmasıydı. Buna göre ilk mektepler mecburi olacak ve ders müfredatlarında mümkün olduğu ölçüde Osmanlı Türkçesine geçerlilik kazandırılacaktı. Kararlar İsmail Bey'in “Usûl-ü Cedît” adıyla meşhur olan görüşlerinin bir ifadesiydi. Bu kongreye katılanlar büyük bir saygıyla ve muhabbetle karşıladıkları İsmail Bey'e “Milletin babası" ünvanını verdiler.

İsmail Bey Gaspıralı'nın dikkat çeken bir diğer girişimiyse "Dünya Müslümanları Kongresi"ydi. 1907'de Tercüman gazetesinde yazdığı bir makalede İslam âleminin meselelerine çözüm bulmak amacıyla bir büyük kongrenin düzenlenmesi gerektiğini ifade etmesi geniş bir yankı buldu. Bu makalesinde İsmail Gaspıralı “Bütün-Rusya Müslümanları Kongresi”nin çalışmalarını örnek gösteriyor ve İslam dünyasının bir çok bölgesinden temsilcilerin katılacağı bir büyük kongrenin toplanması çağrısında bulunuyordu. İsmail Bey kongre için en uygun yer olarak Kahire'yi düşünüyordu. Bu amaçla Kahire'ye giderek başta Reşid Rıza olmak üzere buradaki etkili siyaset, ilim ve fikir adamlarıyla görüşmeler yaptı, ayrıca konferanslar verdi. Bu girişimler sonucunda bir kongre hazırlık komitesi kuruldu ve bir kongre nizamnamesi yayınlandı. Gaspıralı, kongreyle ilgili tasavvurunu  anlatmak amacıyla Kahire'de “En-Nahza” adıyla, sadece üç sayı çıkan Arapça bir gazete çıkardı. Ancak 1911'de düzenlenmesi öngörülen kongre teşebbüsü Kahire'deki kısır siyasi çekişmeler sebebiyle akamete uğradı. Gaspıralı “Usûl-ü Cedît” ile ilgili fikirlerini anlatmak için Hindistan'a da bir seyahat düzenledi. Bombay'da yerel müslüman liderlerle görüşmeler yaptı ve burada bir "Usûl-ü Cedîd" mektebi açarak, meşhur "40 günde okuma-yazma öğretme" sloganını başarıyla uyguladı. Bu teşebbüs de Birinci Dünya Savaşı sebebiyle yarım kaldı.

Bu dönemde Osmanlı aydın çevreleriyle de ilişkileri çok yoğunlaşan Gaspıralı çeşitli istanbul dergilerine makaleler yazdı. 1908'de kurulan “Türk Derneği”nin kurucu üyeleri arasında yer aldı. 1911'de teşkil edilen “Türk Yurdu Cemiyeti” ve onun yayın organı olan “Türk Yurdu dergisi” üzerinde de İsmail Bey Gaspıralı'nın etkisi bulunuyordu.

Sovyetler Birliği mezarını yok etti

Fikirlerini hayata geçirmek için büyük çaba harcayan İsmail Bey Gaspıralı'nın, bu yoğun faaliyetler nedeniyle sağlığı bozuldu. Hastalığı giderek artan İsmail Bey 24 Eylül 1914'te  Bahçesaray'da vefat etti. Cenazesi, Rusya'nın çeşitli bölgelerinden gelen binlerce kişinin katıldığı törenle, Bahçesaray'da, Kırım Hanı Hacı Giray'ın türbesinin civarında toprağa verildi. Vefatı Türk dünyasında derin bir üzüntüyle karşılandı. İsmail Bey'in ünlü "Dilde, Fikirde, İş'te birlik" şiarıysa İstanbul, Bahçesaray, Kazan, Ufa, Bakü başta olmak üzere Türk dünyasının fikir merkezlerinde yankılandı. Onun düşünceleri 1944'de sürgüne gönderilen Kırım Türklerinin vatana dönüş için verdiği mücadelenin de temelini oluşturdu.

Tercüman gazetesi İsmail Bey'in vefatının ardından 5 yıl daha yayımlandı. Sovyetler Birliği döneminde Kırım'da diğer birçok tarihi ve kültürel miras gibi İsmail Bey'in kabri de yok edildi. 1944'te, Stalin döneminde topluca sürgün edilen Kırım Tatarları 1990'da yurtlarına döndüklerinde İsmail Bey'in tahmini mezar yerini belirleyerek buraya bir anıt taş diktiler. Bahçesaray'ın Rusya müslümanlarının eğitim merkezi haline gelmesini sağlayan İsmail Bey'in 35 yıl boyunca “Tercüman” gazetesini bastığı ev de Bahçesaray'da bulunuyor. Gaspıralı'nın evi bugün müze olarak hizmet veriyor.