İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ’nin bir süredir yayınladığı “İstanbul’un 100’leri” serisinin 2010’da 23. durağı “İstanbul’un 100 Kuşevi” olmuştu.
Mimar Aras Neftçi’nin bir araya getirdiği kuş evlerinin fotoğrafları ve yer aldıkları binaların tarihçelerinden kesitlerle sunulduğu kitapta Neftçi’nin kısa önsözünde verdiği bilgiler haricinde kuş evleri hakkında genel bilgi sunulmuyor ve serinin özelliği olduğu üzere yüz adet kuş evinin sıralamasına geçiliyor.
‘Kuş evi’ şeklinde tamim edilen kuş barınakları aslında kendi çapında bir kategorizasyona tâbi tutulabilir. Sözgelimi bir binada yalnızca bir tuğla yerinin açık bırakılıp boşluk meydana getirmekten ibaret sığınakla girişi nakışlar hâlinde hakkedilmiş ve hatta biçimli çıkıntılarla zenginleştirilerek mimarî özelliklere kavuşturulmuş evi aynı başlıkla isimlendirmemek işinin ehlince elbette daha isabetli addedilebilir.
Genel adlandırmasıyla ‘kuş evi’ olan bu yapıların, yukarıda da söylemeye çalıştığımız üzere, bir kısmı aslında yapı değil; duvarın yüksek-uygun bir noktasında kuşlar için bırakılmış boşluklardan ibarettir. Aras Hocanın derlemesinde, Bezzaz-ı Cedid Camii’nde sıra taşlardan ikisinin kullanılmayıp yerlerinin boş bırakılmasıyla oluşan girintilere de Selimiye Camii’ndeki mükellef (Ayazma Camii’ndekilere hocanın tabiriyle) “saray yavrusu görünümündeki” evlere de ‘kuş evi’ tabirinin kullanılması aradaki farkları en azından kategorik olarak görmezden geliniyor.
Ama en bilinen tabiriyle nihayetinde bu çeşitlerin (genel olarak üç başlık) hepsi ‘kuş evi’ olarak adlandırılıyor. Apartmanlara, yalılara, rezidanslara da aradaki farkları görmeksizin nihayetinde insanların evi dendiği gibi.
Kuş evlerinin sayısı çok daha fazla
Eserde yer bulan 100 hedefi, bir yapıdaki çok sayıda yuvaların her birini ayrı ayrı sayarak ulaşılmış. Mesela eserdeki yüz kuş evinin on bir başlığı Ayazma Camii’nden, sekiz başlığı Valide-i Cedid Camii’nden ve beş tanesi Laleli’deki Taş Han’dan alınarak toplam yirmi dört kuş evi listelenmiş oluyor. Bu yöntem tam manada takip edilmemiş olacak ki sadece Büyük Yeni Han’da yüze yakın kuş evi (yuvası) olmasını göz önüne alırsak kitap tek binadaki kuş evleriyle bitirilebilirdi de. Aras Neftçi bu hususta ne gibi kıstaslarla hareket ettiğini maddelerin altında veya önsözde ifade etmiyorsa da derlemenin keyfe-mâ-yeşâ yapılabileceği gerçeğinden hareketle, bahsettiğimiz hususun ehemmiyetsiz bir ayrıntı olduğu müsellemdir.
Tabii ki sonuçta istenilen yapıdan istenildiği miktarda örnek tercih edilerek özgün bir ‘100’ ihtiyar edilmiş ve keyfiyet tamamıyla seçicinin tercihine kalmıştır.
Bizse bu derlemede, kitapta adı geçip kuş evi yazılmış yapıların zikredilmemiş olan kuş evleri varsa onları da zikretmeyi sonraya bırakıp evleviyetle başka yapılardan örnek toplamaya gayret edeceğiz. Eseri elinde bulunduranların eserdekilere ilaveten görebilecekleri bazı kuş evlerini sıralayacak, tabir caizse İstanbul’un 100 Kuşevi eserinde bulunmayan kuş evleri listesini zeyl etmiş olacağız. Buyurun başlayalım:
1. Karaköy’deki Kemankeş Mustafa Paşa Camii bitişiğindeki Reisülküttab İsmail Efendi Sıbyan Mektebi dibinde bulunan ve harika süslemesiyle enfes kelime-i tevhidi dikkat çeken çeşme, aynı zamanda birkaç kuş evi saklamaktadır. Rozet üzerinde, çeşmenin sağında kalan ufak dört yuvadır.
2. Mehmed Ağa Camii klasik devir eserlerinden biri. Banisi Mehmed Ağa hazirede medfundur. Mimar Sinan’ın ardından baş mimarlığa getirilen Davud Ağa tarafından inşa edilmiş eser çok sayıda kuş evi saklıyor. Bunları tek tek değil gruplar hâlinde veriyoruz.
3. Mehmed Ağa Camii’ndeki kuş evlerinden bir grup.
4. Mehmed Ağa Camii’ndeki kuş evlerinden bir grup.
5. Mehmed Ağa Camii’ndeki kuş evlerinden bir grup.
6. Mehmed Ağa Camii’ndeki kuş evlerinden bir grup.
7. Mehmed Ağa Camii’ndeki kuş evlerinden bir grup.
8. Mehmed Ağa Camii’ndeki kuş evlerinden bir grup.
9. Mehmed Ağa Camii’ndeki kuş evlerinden bir grup.
10. Mehmed Ağa Camii’ndeki kuş evlerinden bir grup.
11. Şehrin en munis yapılarından, Üsküdar sahilindeki Şemsi Paşa Camii sırf Mimar Sinan eseri olmasıyla bile önemli bir başlık hâlinde ele alınacak bir yadigâr. Yapının avlu duvarında oluşan çatlaklar yakın zamanda gündem olmuş ve leb-i derya konumunu bozan inşaat eleştirilmişti. Çakılan kazıklar hâlâ denizde durmaktadır. Mihrimah Sultan Camii’ne bakan cephesinde kuş evi vardır.
12. Restorasyon çalışmaları hâlâ devam eden Bayezid Camii, Fatih’le başlayan İstanbul’un ilk imar çalışmalarını devam ettiren oğlu Sultan Bayezid tarafından inşa ettirildikten sonra, yıllar içinde nerdeyse tamamen yeniden inşa edilecek kadar tahribata uğramış. Cami ve müştemilatı bugünlerde de restorasyondadır. Kur’an kursu olarak hizmet veren bölümün giriş takı üzerinde, saçak altında üç kuş evi yan yanadır.
13. Bayezid Camii dış cephesi de Şeyh Hamdullah’ın hat eserlerinin yanı sıra başka güzellikler saklar.
14. Bayezid Camii kuş evlerinden.
15. Bayezid Camii kuş evlerinden.
16. Tophane’deki Karabaş Mustafa Ağa Camii 16. asırda babüssaade ağalığı gibi üst düzey bir görevde bulunmuş Mustafa Ağa’nın hatırası olarak inşa edilmişse de yıllar boyu nice yıkım ve tamir görmüş. Caminin bir önemli özelliği, haziresinde meşhur hattat Demircikulu Yusuf Efendi’nin defnedilmiş olması. Yapıya ait olmayan ancak cephesine kondurulmuş şirin kuş yuvaları ise tarihten süzülüp gelen eserin zamanımıza ait güzelliklerinden. Biri hariç diğerleri tek tip yapılmış.
17. Karabaş Mustafa Ağa Camii kuş evlerinden.
18. Karabaş Mustafa Ağa Camii kuş evlerinden.
19. Karabaş Mustafa Ağa Camii kuş evlerinden.
20. Karabaş Mustafa Ağa Camii kuş evlerinden.
21. Doğancılar’daki Divan Edebiyatı Vakfı’nın dışarıdan görülen ve küçük bir saray hacminde olan kuş evi.
22. İstanbul’un hâlâ en yoğun alışveriş merkezlerinden Kapalı Çarşı girişinde iki kuş evi var.
23. Kapalı Çarşı girişindeki kuş evlerinden diğeri.
24. Sultanahmed’deki Cedid Mehmed Efendi Medresesi günümüzde nezih işletme usulü sayesinde kahve içmek ve dinlenmek için tercih edilebilecek mekânlardan biridir. 18. asır binası olduğu tahmin edilen eserin birbirinin aynı iki kuş evi var. İkisi de dubleks.
25. Cedid Mehmed Efendi Medresesi kuş evlerinden diğeri.
Sadullah Yıldız
