Halid Ziyaeddin’in Çamlıca Basım Yayın tarafından 2017 yılında yayınlanan Musavver Mısır Hatıratı, bir Osmanlı yaverinin bundan yaklaşık yüzyıl önce İstanbul’dan Mısır’a, Kahire’ye bir görev vesilesiyle gerçekleştirdiği seyahatin hikayesidir. Zeynep Bostan ve Ayşe Yıldırım’ın hazırladığı kitapta Prof. Dr. İdris Bostan’ın da bir sunuş yazısı var. İdris Bostan yazısında Mısır tarihi, Mısır’ın Osmanlılar için önemi ve eserin hazırlanması süreci ile yazarı hakkında bilgi veriyor. Halid Ziyaeddin’in, Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın Mısır’da kalan Komiserlik evrakını İstanbul’a getirmek için Mısır’a gitmiş olduğunu, bu vesileyle gezdiği Kahire’de karşılaştığı modern yapının kendisini etkilediğini, buradaki durumu Osmanlı yönetimi ile mukayese etmeye çalıştığını belirten Bostan, Mısır’da yapılan yeniliklerin, bayındırlık hizmetlerinin de yazarın dikkatini çektiğini, gezisinde kendisine ilginç gelen tarafları ele alan hatıratını bir seyahatname gibi kaleme almış olduğunu ifade eder.

Zeynep Bostan ve Ayşe Yıldırım da kitap ve yazarı hakkında, yazarının kimliğini tespit etmek için yaptıkları araştırmaları anlatırlar. Halid Ziyaeddin 19 Ocak 1909 yılında İstanbul’dan Mısır’a gitmek için ayrılır. 24 Ocak 1909 yılında İskenderiye’ye varır. Buradan tren yolculuğuyla Kahire’ye ulaşır. Burada yaklaşık kırk gün, 1909 yılının Mart ayının ilk günlerine kadar kalır. Kitap seyahatten iki yıl sonra 1910/1911 yılında Agop Matosyan Matbaası’nda basılarak yayınlanmıştır.

Halid Ziyaeddin Mısır’ın halinden etkilenmiş

Halid Ziyaeddin bu seyahatiyle ilgili olarak önceden bir planlama yapmadığını, bu yüzden seyahatle ilgili inceleme ve hazırlığının bulunmadığını belirtir. Ziyaretteki gözlemlerinin normal surette her ziyaretçinin dikkatini çeken hususlardan ibaret kaldığını ifade eder. Yazar seyahati esnasındaki Mısır’ın halinden etkilenmiştir. Bu, kendisi için inceleme ve araştırma yapmaya değer bir konudur. Bunların kendi memleketimize tatbik edilebilecek yönlerini göstermek onun için bir hizmet vesilesidir.

Halid Ziyaeddin Mısır’daki ziyaretlerine piramitleri gezerek başlar. Kadim Mısır tarihi hakkında bilgi verir. Mısır Piramitleri’ne yapacağı ziyaretin hazırlıkları, piramitlere giden yol, piramitleri gezdiren rehberler, piramitlerle ve Mısır firavunları hakkında önemli bilgiler yer alır bu bölümde. Daha sonra Mısır’daki Firavun Eserleri Müzesi’ni gezer yazar. Bu müzede Mısır firavunları ile onlardan sonra gelen Yunanlıların ve Romalıların eserlerinin yer aldığını belirtir. Dünyada bulunan firavun eserleri müzelerinin en ehemmiyetlisinin bu müze olduğunu ifade eder. Belediye Bahçeleri, Hayvanat Bahçesi, Hilal-i Ahmer, Mısır’ın Havası, Kahire Camileri, Tramvay, İslam Eserleri Müzesi, Nil Nehrine yapılan barajlar ve bendler, Polis Teşkilatı, Posta Teşkilatı, İtfaiye, Oteller, Köprüler, Ulaşım Vasıtaları, Gelin ve Cihaz alayları, Cenaze Merasimi, Ziraat Sergisi Mısır’ın kurumları, belediye hizmetleri ve daha birçok husus yazarın bu seyahatinde incelediği ve gözlemlediği konular arasındadır.

Belediye bahçeleri hayran kalınacak güzellikte imiş

Yazarın Mısır’da gezip etkilendiği yerlerden birisi Belediye Bahçeleri’dir. Belediye hizmetlerini gören, belediyecilikle ilgili kurumların olmamasına rağmen halkın gezebileceği yerlerin çokluğuna dikkat çeker. Caddeler de temiz ve güzeldir. Bu yüzden caddeler, özellikle belli başlı bazı caddeler de halkın gezebileceği alternatif mekânlardandır. Bahçelerin en eskisi ve en büyüğü Özbekiye Bahçesi’dir. Bahçe Nil’in durgun sularından oluşmuş çalılık bir göl iken temizlenmek ve doldurulmak suretiyle vücuda getirilmiştir. Bahçe arazisinin ölçüleri hakkında da bilgi veren yazar, bahçede bir tiyatro, iki gazino, dört lokanta, askeri bando için elektrikle aydınlatılan, müziklerini icra edebilecekleri yer, geniş meydanlar, çok kıymetli ağaçlar, kanepe ve sandalyeler, kameriyeler, havuzlar, köprüler ve bir köşkün bulunduğunu belirterek bahçeyi tasvir eder.

Halid Ziyaeddin sağlık hizmetlerinden de etkilenir ve bu konuyu Hilal-i Ahmer başlığı altında ele alır. Sağlık personelinin görevlerini yerine getirme hususundaki halleri, tavır ve tutumları yazarın dikkatini çeker. Acil tedaviye ihtiyaç duyan hastalara nasıl müdahale edildiği, müdahalede kullanılan arabalar, sağlık memurlarının çalışmasındaki düzen de yazarı etkileyen durumlardandır. Kitapta Kahire’deki hastanelerle ilgili olarak da bilgi veriliyor. Şehirde her türlü sağlık müessesesinin mevcut bulunduğu, ücretli ücretsiz umumi ve hususi hastanelerin yanında fellahlar için de ayrı hastanelerin olduğu, bunların tertibat ve teşkilatları anlatılıyor.

Şehir içi ulaşımda en mükemmel vasıta elektrikli tramvaydır

Şehir içi ulaşım, toplu taşıma vasıtaları, diğer nakliye vasıtaları, bunların çokluğu ve mükemmel oluşu da yazarın takdire şayan bulduğu bir konudur. Bunu Elektrikli Tramvaylar başlığı altında inceler. Kahire caddelerinde nakliye vasıtasının her çeşidini görmek mümkündür. Bunlar otomobil, elektrikli tramvay, kupa, fayton, çeşit çeşit yük arabaları, bisiklet, deve ve merkeplerdir. Bunların arasında en ucuz ve hareket düzeni yönünden en mükemmeli elektrikli tramvaydır yazara göre. Şehrin ortasında bulunan ‘Atabetü’l Hadra’ isimli meydan elektrikli tramvayların merkez istasyonu olup şehrin diğer mahalle ve caddelerine buradan çifte hatla ulaşılır, bu hat şehri kuşatır ve semtleri birbirine bağlar. Güzergah tayininin kusursuzluğu, trenlerin işleyiş düzeni yazarın takdirini kazanır.

Halid Ziyaeddin’in bu hatıratı, yüz yıl öncesinin Mısır ve Kahire şehri hakkında bir tarihi vesika, şehir tarihi konusunda da önemli bir verim… Geçilen emeklere sağlık…

Halid Ziyaeddin, Musavver Mısır Seyahati, Çamlıca Yayınları

Metin Uygun