İslâm tarihinde Allah ile kul arasında sevgiye dayalı bir ilişki tesis etmeye çalışan tek müessese tasavvuftur. Bu sevgi için erkek yahut kadın olmak hiç mühim değildir; kalbinde Allah sevgisine yer açan her kişi için, Rabbiyle sevgi esaslı bir dostluk/ünsiyet kurmak muhtemeldir. Tam da bu sebeple tasavvuf tarihinde erkek ve kadın sûfîlerden eşit şekilde bahsedildiğini görürüz ki kadın velilerin başında gelen ilk isim, Râbiatü’l-Adeviyye’dir.

Tabakât yazarları tarafından “ikinci Meryem” olarak anılan Hz. Râbia, İslâm’da tasavvufun gelişiminin ilk temsilcilerinden sayılmıştır. Ekseriya erkeklerden oluşan bir sûfi-zâhid cemaat içerisinde temayüz edebilmiş; pek çok âlim/zâhid onun sohbetine başvurmuştur. Onu çağdaşlarından ayıran ilahi aşk terennümü, İslâm toplumunda daima yankı bulmuştur. Kendisinden yüzyıllar sonra gelen Yahyâ b. Muâz er-Râzî, Ahmed el-Gazzâlî, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî ve Yûnus Emre gibi isimler onun mirasına kendi renklerini katarak aynı tasavvufî neşveyi dillendirmişlerdir.

Râbiatü’l-Adeviyye hicrî 95 yahut 99 ( 717) yılında ömrünün büyük kısmını geçirdiği Basra’da dünyaya gelmiştir. Feridüddin Attar’ın Tezkiretü’l-Evliyâ’sındaki malumata göre, onun kerametlerini daha doğumu zamanında başlamıştır. Hikâye şöyledir: Doğduğu gece evde ne yağ ne lamba ne de yeni doğan bebeği saracak bir kundak vardır. Annesi kocasından, komşuya gidip lamba için yağ istemesini rica eder. Fakat o daha önce, bir yaratılmıştan hiçbir şey istemeyeceğine and içmiştir. Bu yüzden yağı almadan eve geri döner. Büyük bir hüzün içerisinde uykuya dalınca gördüğü rüyada, Hz. Peygamber (sas) kendisine şöyle seslenir: “Kederlenme. Doğacak kız bu ümmetimden yetmiş bin kişinin şefaatini dileyeceği büyük bir veli olacak.” Yine Hz. Peygamber (sas) rüyanın kalanında, Basra Emiri İsa Zadhan’a gitmesini ve Cuma günü Rasûlullah’a salavat getirmeyi ihmal ettiği için, kendisinden kefaret olarak dört yüz dinar istemesini söyler. Hz. Râbia’nın babası emredileni yapınca Basra emiri ona dört yüz dinar vererek gönlünü alır.

Nesiller boyu anılacak bir dindarlık örneği

Râbiatü’l-Adeviyye henüz çocukluk çağında iken annesi ve babası vefat etmiştir. Basra’daki kıtlık sebebiyle kardeşlerinden her biri bir tarafa dağılmış, kendisi ise yolda karşılaştığı zalim bir adam tarafından alıkonulmuş ve bu adamın kölesi olmuştur. Gündüzleri sürekli oruç tutup efendisinin işlerini yerine getirmiş; geceleri ise sabahlara kadar ibadet ve münacatta bulunmuştur. Kölelikten kurtulma hikâyesi ilginçtir: Efendisi bir gece uyanınca, onun başı secdede yakarışta bulunduğunu işitir ve gizlice onu izlemeye gider. Râbia büyük bir huşu ve içerisinde Rabbine münacatta bulunmaktadır. Başının üzerinde ise bir lamba, zincirsiz şekilde durarak etrafı aydınlatmaktadır. Efendisi bu garip manzara karşısında -biraz da korkarak- kölesini serbest bırakır. Artık hür olan Râbia bir süre çöllerde dolaşarak en sonunda kendisine bir kulübe edinir ve zühd hayatına burada devam eder. Nihayet yaklaşık 90 yaşında, geriye nesiller boyu anılacak bir dindarlık örneği miras bırakarak, sevgilisi olan Allah’a kavuşur.

Onun hayatı hakkında bilinenler genellikle ilk dönem biyografik derlemelerdeki kısa açıklamalarla sınırlıdır. Bununla birlikte sıra dışı bir insan olduğu ve bu kişiliğine mutabık davranışlar sergilediği açıktır. Mesela hiç evlenmemiştir. Kendisine evlenme teklif edenleri, kalbinin bir mahlûka yer veremeyecek kadar Hak ile meşgul olduğunu ileri sürerek geri çevirmiştir. Yalnızca günü geçirebileceği rızıkla kifayet edip oldukça zâhidane bir yaşam sürmüştür. İnsanları lüks ve rahat yaşama alıştıkları için tenkit etmiş ve her fırsatta bunun Müslümanlar için bir utanç olduğunu dile getirmiştir.

Ziyaretçilerinin naklettiğine göre Râbia bir deri bir kemik denecek kadar zayıf bir kadındır. Evinde bir hasır, yerden iki ayak yüksekliğinde kamış bir elbise dolabı ve içinde de birkaç giysi vardır. Kendisine maddi yardımda bulunmak isteyen ahbabını şöyle uyarmıştır: “Ben ki dünyanın sahibi olan Allah’tan bile bir şey istemeye hayâ ederim. Onun sahibi olmayan bir mahlûktan nasıl isterim?” Yine kaynaklar, Râbia’nın hastalığında şifa bulmak için herhangi bir şeye tevessül etmekten ısrarla kaçındığını naklederler. Ona göre hastalık Allah’ın dilemesiyle başa gelmiştir; onun iradesine gönülden teslim olmak gerekir. Bundan daha mühimi azabı görmeyecek dereceye ulaşmaktır. Mısırlı kadınlar bile bir yaratılmışın güzelliğiyle parmaklarının acısını hissetmediklerine göre, Hâlık’ı tefekkür eden biri bu mertebeye çok daha layıktır.

Hz. Hasan el-Basrî’nin ziyaretleri

Râbiatü’l-Adeviyye’nin evine gidip gelen ziyaretçiler arasında sıkça ismi zikredilen kişilerden birisi, yine Basra’da yaşamış olan meşhur zâhid Hasan el-Basrî’dir. Kronolojik olarak mümkün gözükmese de bu iki ismin buluşmaları ve aralarındaki sohbetlere dair pek çok rivâyet, menâkıb kitaplarında yerini almıştır. Bunlardan birinde Hasan-ı Basrî, Râbia’yı nehir kenarında görür ve seccadesini suyun üzerine sererek birlikte namaz kılmayı teklif eder. Hz. Râbia onun bu keramet gösterisine cevaben, seccadesini havaya fırlatıp üzerine oturur; Hasan’ı yanına çağırır. Hasan-ı Basrî, onun verdiği mesajı anlayarak sükût eder. Hz. Râbia şöyle der: “Hasan, senin yaptığının aynısını balıklar, benimkini de kuşlar yapabilir. Asıl iş bunların çok ötesindedir!”

Ona dair anlatılan kerametler sebebiyle, henüz o hayatta iken zaten oldukça şöhret kazandığı görülmektedir. Seccadesinin altında para bulduğu, ateşsiz yemek pişirdiği veya kendisine gökten ilahi ikramların indiği gibi söylentiler bunlar arasındadır. Hz. Râbia ise bu şekilde anılmaktan rahatsızlık duymakta ve esasında insanların kendisini ziyaret etmesine de sıcak bakmamaktadır. Bu durumun sebebini soran yeğeni Zülfâ’ya şöyle bir açıklama yapmıştır: “Ölünce insanların yapmadıklarımı yaptığımı, söylemediklerimi söylediğimi iddia etmelerinden korkuyorum.” Fakat vakıa onun tahmin ettiği gibi gerçekleşmiş; tarihi süreç içerisinde Râbiatü’l-Adeviyye pek çok kerametin baş kahramanı olarak anlatılagelmiştir.

Onun tasavvufî öğretisinin temelinde ilahi aşk vardır. Basra’da Hasan-ı Basrî’nin “korku ve hüzün” temalı zühd yaşantısının mukabiline “aşk ve hüznü” yerleştirmiştir. Onun zühd hayatı Allah’ı hesapsızca sevmeye (ihlas) ve Allah’ın sevgisini kazanmaya dayalıdır. Onu anlamamızı sağlayabilecek en isabetli örnek, kendisine cenneti arzu edip etmediği sorulduğunda verdiği cevaptır: “El-câr sümme’d-dâr”, yani “Önce komşu sonra ev”. Bir niyazında şöyle yakarır: “Ya Rabbim! Eğer sana cehennem korkusuyla ibadet edersem, beni cehennemde yak. Şayet cennet ümidiyle taatte bulunursam, beni cennetine koyma. Fakat Sana Senden ötürü ibadet ediyorsam, ne olur beni ebedi güzelliğinden mahrum eyleme!”

Ne cennet ümidi ne de cehennem korkusu

O, Allah’a ne cennet ümidi ne de cehennem korkusuyla ibadet etmiştir. Maksadı yalnızca müthiş bir sevgi ve iştiyak duyduğu Rabbinin sevgisini kazanmaktır. Onun cemalini temaşa etmek ve hakkında marifete ulaşmak bu karşılıklı sevginin neticesi olacaktır. Hz. Râbia bahar aylarından birinde bir gün, evde yine ibadetle meşguldür. Hizmetkârı onun huzuruna gelir ve “Efendim, Allah’ın eserini görmek için dışarı gelin” der. Hz. Râbia şöyle cevap verir: “Bilakis sen içeri gel ki, onları vücuda getireni göresin. Yaratıcının seyri beni yaratıklarını seyirden men ediyor.” Yine şeytanı düşman olarak görüp görmediği sorulduğunda, verdiği yanıtla soranları hayli şaşırtmıştır: “Hayır. Zira Allah’a olan aşkım, şeytandan nefret etmeye yer bırakmadı.”

Hz. Râbia’nın ibadet/kulluk anlayışı, sevabı “öteki dünya”ya bırakılan amellerin semeresini bu dünyada bulmaya dayalıdır. Vefatından sonra kabrini ziyarete gelen arkadaşlarının, “Ey iki âleme boyun eğmemekle övünen veli! O yüce mertebeye eriştin mi?” dedikleri ve “Gördüğüme eriştim”! diye bir nida işittikleri anlatılmıştır. Bu menkıbe yukarıdaki tespiti doğrular niteliktedir. O, ne gördüyse bu dünyada görmüştür.

Hz. Râbia’nın yaşantısında sevgi ve hüzün bir aradadır. Hüznü cehennem korkusundan değil, noksan amelleri sebebiyle Allah’ın sevgisini kaybetme endişesindendir. Ona göre günahlar, kul ve Rab arasında mesafe oluşturur ki bu da onun için azaba eş değerdir. Günahları sebebiyle Rabbiyle arasına mesafe gireceğini düşünür; bu yüzden daima günahlarını hatırlayıp mahzûn olur, ağlar ve tevbe eder. Görüldüğü gibi onun Rabbine olan sevgisi kulluğunda bir gevşekliğe, rahatlığa yahut akıbetinden emin olma durumuna yol açmamıştır. Bilakis o, sahih muâmele ve mücâhedeyi bu sevgiyi tahkim eden bir araç olarak görmüştür. Rivâyet edilir ki dostu Süfyân es-Sevrî bir gün Râbia’ya “Bütün geceyi ibadetle geçirmemizi lütfeden Allah’a bunun için nasıl şükredeceğiz?” diye sorar. Râbia için şükrün karşılığı yine ibadettir: “Yarını oruçlu geçireceğiz” şeklinde karşılık verir.

Hamd sadece O’nadır

Aynı minvalde olmak üzere Hz. Râbia’nın meşhur şiirine de değinmek gerekir. Şiir kısa olmasına rağmen mana bakımından oldukça ağırdır ve zaman içerisinde pek çok bestesi yapılarak ilahi şeklinde de terennüm edilmiştir. Bu şiirinde o, Hakk’a duyulan sevgiyi ikiye ayırır. Biri, ona verdiği nimetler sebebiyle sevgi duymak, diğeri ise Hakk’a sırf zatı için muhabbet beslemektir. Bu iki farklı sevgi türü kullar arasındaki hiyerarşiyi de simgeler. İnsanların bir kısmı cenneti talep ettikleri veya Allah’ın gazabından emin olmak istedikleri için kulluk ederler. Burası açıktır. Fakat az sayıda olan seçkinler, Hakk’a yalnızca cemali için, sırf zatı için ibadet eder, onun sevgisini kazanmaya çalışır, cemâlini diler, ondan başka bir şey murâd edemezler. Şiir belki de sayfalar dolusu şerhi hak eder fakat çoğu zaman ibâre, manayı taşıyamaz. Mananın okuyucunun kalbine ilham olunması temennisiyle, meşhur şiirin tercümesini aktararak yazıyı sonlandırmak ve sükût etmek gerekir:

Senin aşkını tattıktan sonra bildim aşkı

Ve kapadım kalbimi senden başkasına

Sana yakardım ey

Biz kendisini görmediğimiz halde

Kalplerin sırrına muttali olan!

İki farklı sevgim var sana karşı

Biri bana ait, diğeri sana layık olan sevgidir

Zikrinle meşgul olmak benim sevgim

Zâtına layık olan sevgi ise, yalnız Seni müşâhede etmemdir

Her ikisinde de hamd bana değil

Sadece sanadır.

Not: Bu yazı Margaret Smith’in Rabia: Bir Kadın Sufi (İnsan, 2014) isimli kitabından mülhem varlık bulmuştur.

Hicret Karaduman