Toplumların içinden geçtikleri tüm siyasi ve toplumsal çalkantılar ve hır-gürlere rağmen, bu yapı içinde kültürün, sanat değerlerinin ve estetiğinin koruyuculuğu sorumluluğunu taşıyan ve sessiz sedasız bu vazifesini ivedilikle devam ettiren bireyler vardır. Sosyal ilişkilerin görünür yüzünde çoğunluk onları farklı yönleriyle tanırken, onlar aslında tarih olacak bugünlerin inşası ile meşguldürler. İşte Harun Amca da onlardan biri.
Tam adı, Harun Keuchik Leumiek... Açe’nin önemli mücevheratçısı olarak bilinir. Bu önemi, işine saygısından kaynaklandığı gibi, belki de genelin bilmediği ancak ilgili çevrelerin yakından takip ettiği üzere bir kültür adamı olmasından da kaynaklanıyor. Mücevheratçılığı, onun, içinde yeşerdiği toplumun önemli sanat ve estetik değerlerine yoğunlaşmasına ve bu anlamda sadece yerel bazda değil, ulusal düzeyde dikkat çeken bir koleksiyoner olmasına neden olmuştur. Kimilerince koleksiyonerlik, bir tür para kazanma yolu olarak da değerlendirilebilir elbette. Ancak Harun Amcayı daha da öteye taşıyan özelliği, elindeki değerleri daha da anlamlı kılacak şekilde çeşitli yazılar, kitaplar kaleme almasında yatar. Açe’de Altın İşlemeciliği (Perhiasan Tradisional Aceh) (1998) ve otobiyografi (2008) çalışması bunlardan birkaç.
Otobiyografisi demişken biraz bilgi vereyim. Bu eser, bugünlerde yetmiş yaşına girmiş olan Harun Keuchik Leumiek’in dolu dolu geçirdiği yaşamını ortaya koymakla kalmıyor, aynı zamanda, 20. yüzyılın ikinci yarısında Açe’de yaşananlara da bir ışık tutuyor. Eserde Harun Bey’le ilgili olarak Ameer Hamzah, Prof. Dr. HM. Hakim Nyak Pha, H. Badruzzaman İsmail gibi Açe’nin önde gelen kişilerinin görüşlerine yer verilmesi de, Harun Bey’in Açe’nin toplumsal, siyasal ve kültürel yaşamındaki önemini ortaya koymaktadır. Açe’nin tarihî ve kültürel birikimini kendinde meczetmiş entelektüel bir şahsiyet olarak dikkat çekiyor Harun Amca.
Duruşu ve konuşmasındaki dikkat ve intizam, meşgul olduğu ince sanatla ilgili
Harun Bey, işinin bir gereği olarak Endonezya Kuyumcular Derneği üyesi. Zanaatkârlığını, koleksiyonerliğini geniş kitlelerle paylaşmak ve bu anlamda toplumda bir bilinç oluşumuna vesile olmak amacıyla görüş ve düşüncelerini Mimbar Swadaya, Medan’da yayınlanan “Harian Analisa” gibi kimi gazete ve dergilerde yazarak gündeme getiriyor. Bu yazarlığını elli yılı aşkın süredir devam ettirdiği fotoğrafçılığı ile zenginleştirmiş biri. “Açe Geleneği Derneği” (ki Açe resmi kurumları ve protokolü içinde önemli bir yeri vardır) olarak çevirebileceğimiz “Majlis Adat Aceh”nin başkanlığını yürüttüğü biliniyor. Bir başka özelliği ise, Açe kostümleri üzerine ihtisası. Bu konudaki ilgisi onu kimi tarihî kişilikleri konu alan filmler için kostümler üretme noktasına kadar getirmiş.
Harun Bey’in mücevherat dükkânı meşhur Beytürrahman Camii’nin hemen yanı başında. Burası, aynı zamanda, mücevherciler sokağı olarak da bilinir. İlerleyen yaşına rağmen işiyle alâkasını devam ettiren, bununla birlikte vaktinin önemli bir bölümünü de entelektüel faaliyete ayırmaktan geri kalmayan bir zanaatkâr. İlk kez, bir öğlen vakti dükkânına yaptığım ziyarette tanışmıştım. Duruşu ve konuşmasındaki dikkat ve intizamın, mücevhercilik gibi ince bir zanaatla irtibatından geldiğine kuşku yok.
Harun Bey’in mücevhercilik sanatı ile irtibatının, ailesinin Açe’nin meşhur Bitay Köyü’nde yaşamış olmaklığıyla ilgisi göz ardı edilemez. Çünkü bu köy, tıpkı Kampung Pande gibi (Pande’nin gümüş anlamına gelmesinin de ortaya koyduğu üzere gümüş işçiliğinin geliştiği yerdi) geçmişte bu türden zanaatkârlığın yeşerdiği ve gelişme gösterdiği mekân olarak biliniyor. “Bugün buna dair elimizde ne var?” sorusuna cevabı, Harun Bey’in Açe’de altın işlemeciliği ve süslemeciliğini konu olan kitabında yer verdiği fotoğraflarda buluruz. Bu çalışmanın ilk sayfalarında 1911 yılına tarihlenen siyah-beyaz fotoğraf Bitay’da altın işiyle meşgul zanaatkârlara dikkat çekiyor. Fotoğraftakilerden biri de Harun Bey’in büyükbabası...
Böylesi bir ailenin ferdi olan Harun Bey, bölgede Açeli zanaatkârlarca üretilen değerlerin korunması konusundaki çabasına örnekliği ile dikkat çekiyor.
Elindeki devasa fotoğraf koleksiyonu Açe’nin bir nevi görsel tarihi
Bu tür coğrafyalarda, çeşitli hengameler nedeniyle modern anlamda bir korumadan -en azından yakın döneme kadar- bahsedilemeyeceğinden hareket ederek söylersek, Harun Bey ve onun gibi belki birkaç kişinin varlığının, içinde yaşadıkları toplumun kültür ve tarihî varlıklarının nesilden nesile aktarılmasındaki önemi ortaya çıkar. Burada hemen belirtmeliyim ki, birkaç ay önce Singapur’da Empress Caddesi’ndeki meşhur Asya Eserleri Müzesi’nde Açe ile ilgili eserlerin yer aldığı ve 19. yüzyıl sonuna tarihlenen, içinde kolyelerin (seurapi), küpelerin (subang) bulunduğu bölümdeki mücevherleri gördüğümde, Harun Bey’in Açe toplumu için yaptığı çalışmanın ne tür boyutlar içerdiğini bir kez daha fark etmiştim.
Harun Bey’in Banda Açe’nin merkezinde Surabaya Kavşağı köşesindeki genişçe evi bir müzeyi andırıyor. Burası, Açe sanat eserlerine ilgi duyan yerli ve yabancı konukların sıkça ziyaret ettiği mekânlardan biri. Genişçe salona açılan kapıdan girildiğinde, evin sahip olduğu bu kıymetli eserlere göre tasarlandığı düşünülür. Bir uçtan bir uca camekânlı dolaplar içinde, aralarında meşhur “rencong”ların da bulunduğu envai türden savaş aleti, sultanlık mühürleri, Çin işi seramikler ve porselenler, sultanlık dönemine ait altın sikkeler, geleneksel kıyafetler, bazı el yazma eserler vb. yer alıyor. Tüm bu kültür objeleri, dükkânında ‘sakladığı’ üç yüzyıllık kılıçları tamamlayan unsurlardır.
Biraz önce fotoğrafçılığına değinmiştim. Bu anlamda, elinde önemli bir fotoğraf koleksiyonu bulunuyor. Her bir fotoğraf bir A4 kağıda yapıştırılarak ve üzerine tarihler ve mekânların isimleri düşülerek devasa bir “Yakın Dönem Açe Tarihi” kaydı bugüne kadar geliyor. 1960’lı yıllardan itibaren fotoğraf çeken Harun Bey, iki farklı dönemde gerçekleştirdiği çekimlerle iki farklı tarihî döneme analitik bir yaklaşım sergilemiş oluyor. Bu bağlamda, bu fotoğraflarla Banda Açe’nin son elli yılındaki değişimi ortaya koyuyor.
Harun Keuchik Leumiek, Açe kültür ve sanat varlıklarını korumaya yönelik ilgisi ve çabası nedeniyle 2006 yılında Endonezya Kültür Bakanlığı özel ödülüne layık görülmüş. Harun Bey’in bu çabasının yeni nesillerce kıymetinin bilinmesini temenni ediyorum.
Mehmet Özay yazdı
