Orta Asya’da tarih sahnesine çıktıktan sonra dünyanın değişik bölgelerine yayılan ve filizlenen, İslam’ın kutsal bayrağını şerefle taşıyan, gittikleri her yerde kültür ve medeniyetin zirvesine ulaşan kahraman milletimizin oluşturduğu ortak edebî anlayış varlığını ve etkisini günümüzde de artırarak devam ettirmektedir.

Türkiye dışındaki çağdaş Türk edebiyatının vücut bulduğu her yerde; millî birlik ve beraberlik, kültür, tarih, tabiat, aşk, kahramanlık, özgürlük, esarete karşı mücadele, vatan, millet konularının Türkçenin bütün güzellikleriyle edebî eserlerde en iyi şekilde işlendiği görülmektedir. Kullanılan Türkçe bazen Türkiye Türkçesinin kendisi olduğu gibi bazen de şive farklılıkları göstermektedir. Nihayetinde hepsinin öz Türkçe olduğu düşüncesi herkesin kabul ettiği bir gerçektir.

Türkiye dışındaki çağdaş Türk edebiyatı ana hatlarıyla; Orta Asya ve Kafkaslar’da gelişen Türk edebiyatı, Ortadoğu’da gelişen Türk edebiyatı ve Balkanlar’da gelişen Türk edebiyatı olmak üzere üç ayrı kola ayrılır.

Her ne kadar başlangıç yeri aynı olsa da günümüzde dünyanın farklı coğrafyalarında varlığını idame ettiren Türkiye dışındaki çağdaş Türk edebiyatının ilk kolu “Orta Asya ve Kafkaslar’da Gelişen Türk Edebiyatı” olarak adlandırılmaktadır.

Fuzûlî ile temelleri atılan, Bahtiyar Vahapzâde, Hüseyin Şehriyâr ve Celil Mehmet Kulizâde ile günümüze taşınan Azerbaycan Türkleri edebiyatı bu kolda önemli bir yer edinmiş ve pek çok önemli şair ve yazar yetiştirmiştir. Şiirlerini genellikle hece ölçüsüyle kaleme alan Bahtiyar Vahapzâde aynı zamanda edebiyat profesörü olup “Menim Anam” şiiriyle tanınır. Sade ve akıcı bir dil kullanan Hüseyin Şehriyar’ın Heyder Baba’ya Selam adlı eseri önemlidir.

Kazakistan Türkleri edebiyatında Magjan Jumabayulı’nun eserlerinde vermiş olduğu özgürlük mücadelesi dikkate şayandır. Büyük bir fikir ve dava adamı olan Magjan Jumabayulı tam bir hürriyet âşığıdır. Ömer Karaşulı, Mustafa Uruzalı, Ahmet Baytursunuh diğer önde gelen isimler arasında yer alır. Kazakistan’ın bağımsızlığını kazandıktan sonra özgürlükçü yeni yönelimlerle Kazakistan Türkleri edebiyatı serüvenine devam etmektedir.

Kazan Türkleri edebiyatında Ayas İshakî ile baskılara karşı birlik ve beraberliğin nasıl savunulduğu görülür. Hem yazar hem de düşünce adamı olan Ayaz İshakî’nin roman, hikâye ve tiyatro türünde eserleri vardır. Üyge Taba (Eve Doğru) adlı romanı en meşhur eseridir. Rızaeddin Fahreddin, Ali Asgar Kemal diğer önemli isimlerdir.

Kırgızistan Türkleri edebiyatında önemli bir yeri olan Cengiz Aytmatov, aynı zamanda dünyada da en çok tanınan Türk yazarlardan biri olarak karşımıza çıkar. Çok büyük bir romancı olan Cengiz Aytmatov’un insanların değerlerinden uzaklaştırılarak, nasıl “Mankurt” haline getirildiğini en iyi şekilde ortaya koyduğu ve halkın çektiği ıstırapları anlattığı Gün Olur Asra Bedel romanını bilmeyen yok gibidir. Selvi Boylum adlı hikâyesiyle de bilinen Cengiz Aytamov’un Cemile, Elveda Gülsarı, Toprak Ana, Cengiz Han’a Küsen Bulut gibi daha pek çok başarılı eseri vardır.

Doğu Türkistan-Uygur Türkleri edebiyatının en büyük yazarı kabul edilen Ziya Samedî, Yılların Sırrı adlı eseri ile tanınır. Kanlı Dağ, Garip ve Senem de Ziya Samedî tarafından kaleme alınmıştır. Roman, hikâye ve roman türlerinde eserler ortaya koyan Ziya Samedî’nin bu türlerdeki başarısı kendisinin bu bölgede sevilen bir yazar olmasını sağlamıştır.

Çok zengin bir halk kültürüne sahip olan Türkmenistan Türkleri edebiyatında önemli bir yere sahip olan Ata Atacanoğlu şiirlerinde sevgi, tabiat güzellikleri, insan ve insanlık sorunlarını işlemiştir. Mehmet Seyidov ve Gılıç Guliyev Türmenistan Türkleri Edebiyatının diğer gayretli şair ve yazarlardandır.

Temellerini Çağatay edebiyatının oluşturduğu Özbekistan Türkleri Edebiyatında Abdülhamit Süleyman Çolpan ve Aybek isimleri ön plana çıkmaktadır. Şiirlerinde bağımsızlık konusuna özel bir önem veren Abdülhamit Süleyman Çolpan’ın Mehmed Âkif Ersoy’dan etkilendiği bilinmektedir. Aybek’in Nevai adlı romanı çok güzeldir.

Kırım-Tatar Türkleri Edebiyatında Tercüman Gazetesi’yle “Dilde, fikirde, işte birlik” parolasını yerine getirmeye çalışan İsmail Gaspıralı’nın Türk dünyasına hizmetlerini hiç kimse unutmaz, unutamaz. Gazeteci ve fikir adamı kimliğiyle ön plana çıkan İsmail Gaspıralı bizdeki Millî Edebiyat Akımı temsilcileri üzerinde etkili olmuştur. Rusya Müslümanları, Avrupa Medeniyetine Bakış eserleri arasındadır. Hâlâ zihinlerdeki yerini koruyan Korkunç Yıllar adlı müthiş romanıyla tanınan Cengiz Dağcı eserlerinde açık ve anlaşılır bir dil kullanmıştır. O Topraklar Bizimdi, Onlar da İnsandı, Yurdunu Kaybeden Adam adlı eserleri de o döneme ışık tutan kaynaklar arasında gösterilebilir.

Türkiye Dışındaki Çağdaş Türk edebiyatının ikinci kolu Ortadoğu’da gelişen Türk edebiyatı olarak bilinmektedir. Tarihinde, kültüründe, özünde yine bizim insanımızın olduğu bu kolda da çok mühim yazar ve şairlerimiz bulunmaktadır.

Irak Türkleri edebiyatında Ata Terzibaşı, Irak Türklerinin edebiyatı, tarihi, kültürü ve folkloru hakkında yaptığı çalışmalarla tanınmaktadır. Kerkük Hoyratları ve Mânileri, Kerkük Havaları, Kerkük Şâirleri yazarın eserlerinden bazılarıdır.

Kıbrıs Türkleri edebiyatında Osman Türkay, Şair Çocuğun Sabah Duası ile bilinmektedir. Deneme, şiir ve inceleme türünde eserleri bulunan Osman Türkay’ın uluslararası pek çok ödülü vardır. Özker Yaşın’ın ise şiirlerinde etkileyici bir dili ve destansı bir anlatımı vardır. Özker Yaşın’ın şiir, hikâye ve roman türünde başarılı eserleri bulunmaktadır.

Türkiye dışındaki çağdaş Türk edebiyatının üçüncü ve son kolu Balkanlarda gelişen Türk edebiyatıdır. Balkanlar’da yaşayan soydaşlarımızın oluşturduğu bu kol da geçmişe ait bağlardan kopmamak adına ortaya koyduğu hissiyat ve terennüm ettiği düşünceler itibariyle çok önemlidir.

Batı Trakya Türkleri edebiyatında Abdürrahim Dede’nin şiir, mani ve hikâyelerinin yanında Batı Trakya Türkleri halk edebiyatı alanın­da yaptığı araştırma, derleme çalışmaları da vardır. Sürgün edildiği yerleri anlatan Mehmet Hilmi de nitelikli eserleriyle tanınmaktadır.

Yugoslavya Türkleri edebiyatında şair ve yazar Nimetullah Hafız’ın etkili şiirlerinin yanında araştırma ve inceleme alanında başarılı çalışmaları vardır. Nimetullah Hafız, gür sedası ve güzel günler görmek düşüncesiyle Yarın Gene Sabah Olacak diye Balkanlar’dan bütün dünyaya seslenmiştir.

Bulgaristan Türkleri edebiyatında Recep Küpçü çok seçkin bir yere sahiptir. Vatan ve millet sevgisini her şeyin üstünde tutan Recep Küpçü’nün Kalbime İnançla şiiri Türkiye dışındaki çağdaş Türk edebiyatının özü ve özetinden başka bir şey değildir aslında.

“Yandım bazen susuzluktan
Cayır cayır yandım durdum
Söz açmadım öz derdimden
Ellerin hâlini sordum.
Ve istemedim kimseden
İçmek için bir damla su,
İçimden aslan kesildi
Boyun eğmemek duygusu...”

İbrahim KAYA