Mâlumdur ki medeniyetimizin tebârüz ettiği alanlardan biri de edebiyattır. ”Kâh zarîfâne kâh levendâne vakte münasib kelâm”ı bizlere çeşitli yollarla tevârüs ettiren udebânın ve müverrihînin icra ile müşteğil olduğu bir sanat da tarih düşürme idi. Peki nedir bu tarih düşürme sanatı? Konu açısından çok kıymetli bir eser niteliği taşıyan, Prof. Dr. İsmail Yakıt Hocamızın kaleme aldığı “Türk İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme” adlı kitapta buyrulduğu üzre “Ebced alfabesindeki her harfin bir sayıya karşılık olması özelliğinden istifade edilerek herhangi bir hadiseye, hesaplandığında o hadisenin meydana geldiği yılı verecek şekilde bir kelime, bir cümle, bir mısra veya bir beyit söylemeye “tarih düşürme” denir.

Görmekteyiz ki kimi zaman ölen arkadaşlara veya kediye; kimi zaman veba, yangın, zelzele gibi afetlere; kimi zaman izdivaçlara; kimi zaman zafer ve fetihlere; kimi zaman mansıb ve tayinlere ve dahi bakış açısına göre önem atfedilen birçok durum ve vakıaya tarih düşürülmüştür. Tarih düşürme sanatını icra edenlere ise özel bağlamda “müverrih” veya “tarihçi” denilmiştir.

Kedinin ölümüne düşürülen tarih

Bu noktada adeta üstad-ı azam denilebilecek üne kavuşan müverrihimiz Sururi’dir. Misal zat-ı alileri kediciğine dahi tarih düşürmüştür:

Nice kendi gibi iri sıçanı

Bir ısırmakla iki böldi kedi

Kuyruğu dikti didim târihin

Farenin hasretinden öldi kedi

Son dizenin ebced değeri Sururi’nin kedisinin ölümüne yani hicri 1213 tarihine tekabül eder.

Bu noktaya kadar vermiş olduğumuz genel malumat asli mevzumuz olmadığı için daha fazla ayrıntıya giremeyeceğiz. Dolayısıyla merak edenlerin İsmail Yakıt Hocamızın mezkûr kitabını teminini önemli görüyoruz. Ayrıca yine Prof. Dr. İsmail Yakıt’ın hazırladığı “Yakut’tan Tarihler” adlı eserinde Hoca takriben 1263 tarih manzumesiyle gerek seyahatlerine gerekse birçok önemli durum ve olaya “Yakut” mahlasıyle tarih düşürmüştür.

Tarih düşürme sanatı yaşatılmalı

Bugün de tarih düşürme sanatı modern dönem müverrihinin eliyle güzide örneklerini vermekte. İlk olarak dilerseniz konuya somut bir örnek verme açısından Zeytinburnu’nda bulunan ve inşası 2010 yılında tamamlanan, mimarlığını Yard. Doç. Dr. Aydın Yüksel’in yaptığı Seyyid Nizâm Camii’ne Prof. Dr. Mustafa Tahralı Hoca’nın düşürdüğü tarihe bakalım:

Bir veliyy-i âlişandır Hazret-i Seyyid Nizâm

Nâmına inşâ olundu ma’bed-i revnâk-nümâ

Söyledim itmâmına târih-i hicrî bîttamâm

Câmi-i Seyyid Nizâm’a gel gönül eyle duâ 1431/2010

Öte yandan özellikle sosyal medyada güzide paylaşımlarıyla gönül ferahlatan @idrismahfi de tarih düşürme sanatını günümüzde icra eden müverrihînden. Kendileriyle bu konuyla alakalı ettiğimiz hasbihalde tarih düşürme sanatının önemine dikkat çekerek bunun yaşatılması gerekliliğini, aslında icrasının fevkalade müşkil olmayıp evvela iyi bir kelime hazinesini haiz olmanın elzem olduğunu, binaenaleyh Osmanlıca yazımda imla sıhhatinin pek mühim olduğunu belirtti.

Malumunuz 2016 yılı Şubat ayında yoğun gayretler neticesinde İstanbul’da 83 yıl aradan sonra tekrar Cuma gecesi salâları okunmaya başladı. @idrismahfi üstadımız da bununla alakalı bir tarih düşmüş idi:

Geldi “himmet-i Murâdî” târihi tâm oldu bak

“İslambul’a leyle-i Cuma salâsı okundu”  700+737=1437

Nasibi olan müstefid olsun

Bir diğer kıymetli müverrihimiz ise sosyal medya aracılığıyla tanıdığımız @SururiSadi. Kendileri mahlasından da anlaşıldığı üzere adeta merhum Sururi’nin günümüzdeki sûret-i berhayatı. Zira @SururiSadi günlük yaşantıda çoğumuzun pek önem atfetmediği durum ve vakıalara dahi fevkalade letafet ve zarafetle merhum Sururi gibi tarih düşmekte. Zat-ı alileriyle konuşmamızda kendileri bu meselenin evvela bir muhabbetin tezahürü olduğunu, meselenin hesap kitap işi olmadığını ve bu güzelliğin yaşatılması gerekliliğini belirttiler. Nitekim müverrihte bir ego ya da riyanın bulunmayıp müverrihin meseleye “nasibi olan müstefid olsun” anlayışıyla yaklaşması gerektiğini belirten @SururiSadi, aslında tarih düşürme sanatının çok zor olmadığını söylüyor.

@SururiSadi üstadın bir başka özelliği de tarih düşürmede günümüzde beliren bazı sorunlara çözüm getirmesi. Mesela sosyal medyada sıkça kullanılan [email protected] işareti için hemzeden mülhem 1 ebced değerinin kullanılabileceğini, “w” için vav harfinden mülhem 6 ebced değerinin ya da iki vavdan mülhem 66 ebced değerinin ya da çift vav yani 12 ebced değerinin kullanılabileceğini belirtiyor.

Nitekim bir yeni ifade tarzı olarak çıkan yeni bir kitabın künyesi için tarih düşürme sanatının kullanılabileceğini ifade eden @SururiSadi, Yalçın Koç hocanın “Anadolu Mayası” eserinin ilk basımına da tarih düşürmüş ki şöyle:

“Anadolu Mayası

Cedîd Neşriyat

Yalçın Koç” 1428

Kendileriyle özellikle vefk namıdiğer satranç usulü tarih düşümleri hakkında konuştuk ki bu parçaların ebced değerlerini soldan sağa, yukarıdan aşağıya, çapraz ve çengel şeklinde 4 parçalı bölümler olarak topladığınızda 1302 tarihinin düşürüldüğünü görürsünüz:

Cenân-ı Cerrâhî / dürr-i Sübhan / rîh-i Hakk / gevher-i azîz

Rind-i Yezdân / sırr-ı Câvidân / ebr'ül-emân / emr-i ledün

Kutb-i Bâri / merd-i yezdani / nikab'ül-Mennan / ıtr-ı ilahi

Kerem-i Deyyân / zühre-i cenân / bedr'ül-Halim / burc-ı kutbi  1302

Bu noktaya kadar verdiğimiz örneklerin ilginizi celbedip konuyu araştırmaya yönelik iştiyakınızı artıracağını umuyor ve hem bir örnek mahiyetinde olması için hem de güzel bir nihayet için müsadenizle biz de bu yazımıza noktalı harflerden sadır olan yani cevher bir tarih düşüyoruz:

“Zebûn” olmuşken noktalılardan

“Dünyabizime tarih düşürdük”    (H.1438)

Taha Yüksel