“Kendini değersiz hissetmek” son zamanların en popüler cümlelerinden bir tanesi; “Kendini değerli hissetme mücadelesi” ise en popüler uğraşlarından. Farkında olarak veya olmayarak değersiz hissetmemek için pek çok şey yapıyoruz. Kimi zaman ilişkilerde kendimizden çok fazla taviz verme eğiliminde oluyoruz ya da hata yapma ihtimalimiz olan işleri yapmaktan kaçınıyoruz kimi zaman da aşırı mükemmeliyetçilikle bir işe gereğinden fazla enerji harcayıp kendimizi psikolojik ve fiziksel olarak yıpratıyoruz. Yahut biraz psikoloji bilgimiz varsa belki de ben değersiz değilim telkinleriyle ondan kurtulmaya çalışıyoruz. Oysa değersiz hissetmemek için yaptığımız tüm davranışlar aslında değersizlik duygusunu besliyor. Susadıkça tuzlu su içmek gibi, ihtiyacınızın onunla giderileceğini sanıyorsunuz ama aksine susuzluğunuz daha da artıyor.

Görünüşe göre hepimiz bir değer arayışı içindeyiz. Peki neden değersizlik hissederiz ve bu hissin geçmesi için neler yapabiliriz? Nasıl bulacağız yitirdiğimiz değerimizi? Bana sorarsanız “değer”imizi bilerek! Ne demek istiyorum? Gelin bir uygulamayla anlamaya çalışalım.

UYGULAMA: KENDİ CENAZE TÖRENİNİZE KATILMAK

Gözlerinizi kapatın ve birkaç derin nefes alın. Öncelikle zihninizi sakinleştirin. Şimdi öldüğünüzü hayal edin, ancak mucizevi bir şekilde kendi cenazenizde bir ruh halinde bulunuyorsunuz. Bunun nerede ve ne şekilde olacağı hakkında düşünün. Gelecekteki cenaze töreninizle ilgili net bir resim hayal edene kadar biraz zaman harcayın. Bir akrabanız ya da arkadaşınızdan; sizin, hayatınızda neyi temsil ettiğiniz, neyi önemsediğiniz, izlediğiniz yolun ne olduğu hakkında birkaç şey söylediğini hayal edin.1 O kişinin hakkınızda söylediği şeyler aslında sizin değerinizi/değerlerinizi ifade ediyor. Bu değerleri fark edip değerleriniz doğrultusunda davranmaya başladığınızda, değersizlik duygusunun hayatınızda kendisine yer bulması çok olası değildir. O, boşluğu ve anlamsızlığı sever; değerler ise bize dolu dolu ve anlamlı bir hayat vadetmektedir.

DEĞER NEDİR?

Değerler, nasıl olmak istediğimiz, hayatımızda neyi temsil etmek istediğimiz, çevremizdeki dünyayla nasıl bir ilişki kurmak istediğimiz gibi kalbimizdeki en derin arzularımızdır. Değerler yaşamımızı sürdürürken bizi motive eden yol gösterici ilkelerdir.2 Bize iç huzuru, vicdan rahatlığı veren davranışlarımız altında yatan süreçlerdir. Kısaca içsel rehberlerimizdirler. Örneğin güvenilir olmak bir değerdir, kişi buna kıymet verir ve yaşamı boyunca bu değer onun davranışlarını yönlendirir. Dürüstlük bir değerdir, keşfetmek, yardımseverlik, azimli olmak, samimiyet, öğrenmek… Bunlar gibi daha pek çoğunu sayabiliriz. Değerler bize haz ve rahatlık hissinden daha fazlasını verir. Bunu anlamak için sizi çok zorlamasına rağmen buna değer dediğiniz bir ânı hatırlayın. Orada çok muhtemel değer odaklı bir davranışınız vardır. Bir de size çok haz veren bir aktiviteyi yaptıktan sonra yaşadığınız suçluluk duygusunu… Orada ise yüksek ihtimal değerinize zıt bir davranışınız bulunmaktadır. Bir davranışı yaptıktan sonra hissettiğimiz iç huzuru veya suçluluk duygusu değerlerimiz doğrultusunda davranıp davranmadığımızın bir göstergesidir. Peki değerlerimiz doğrultusunda nasıl davranacağız? Öncelikle hangi alanda bunu yapmak istiyoruz bunu belirleyerek başlamalı!

DEĞER ALANLARI

Aşağıdaki değer alanlarında nasıl biri olmak istediğiniz, hangi kişisel özelliklerinizle bu alanlara katkıda bulunmak istediğiniz, bu alanlarda ne tür kişisel özelliklerinizi geliştirmek istediğiniz, “ideal siz” olabilseniz nasıl davranacağınız, bu alanlarda devamlı olarak ne tür faaliyetleri yapmak istediğiniz sorularına cevap vererek bu alanlara dönük değerlerinizi keşfedebilirsiniz. Şimdi sıra değer odaklı hedef belirlemede!

(1) Aile İlişkileri

(2) Evlilik / çiftler / yakın ilişkiler

(3) Ebeveynlik

(4) Arkadaşlık / sosyal ilişkiler

(5) İş/Meslek

(6) Eğitim / kişisel gelişim

(7) Rekreasyon / boş zaman

(8) Maneviyat

(9) Vatandaşlık/Toplum Hayatı

(10) Sağlık / fiziksel refah

DEĞER ODAKLI HEDEF BELİRLEME

Değerleri keşfettikten sonra bu alanlarda değer odaklı davranışları diri tutmak önemlidir zira değer odaklı davranış olmazsa değerler zamanla unutulur. Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi soyut değerimizi belirledikten sonra bu değerle ilgili kendimize hedef belirleyip sonrasında bu doğrultuda davranabiliriz. Örneğin öğrenmek bizim için bir değerse bu doğrultuda ilgi duyduğumuz bir konuyla ilgili kitap okumayı hedefleyebiliriz. Değer odaklı davranışımız ise her gün 15 dakika kitap okumak olabilir.

HEDEFLERİ BELİRLEMEDE GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULMASI

GEREKEN ALANLAR

Somut: Eyleminizin ayrıntılarını planlayın. Nerede ve nasıl hareket edeceksiniz, kimler eyleme dahil olacak. Örneğin “Çocuklarımla daha fazla vakit geçireceğim” müphem bir ifadedir. Fakat “Cumartesi öğleden sonra çocukları basket oynamak için parka götüreceğim.” ise netleştirilmiş bir hedeftir.

Anlamlı: Hedefiniz değerleriniz tarafından yönetiliyorsa anlamlıdır. Örneğin insanlara yardımcı olmak. Eğer anlamdan veya bir amaçtan yoksunsa, hedefinizin değerleriniz kılavuzluğunda olup olmadığını tekrar kontrol edin.

Uyarlanabilen: Hedeflerin öngörülebilir, geliştirilebilir, zenginleştirilebilir ve hayat kalitesini arttıran bir özellikte olması beklenir.

Gerçekçi: Gerçekçi bir biçimde ulaşılabilir olmalıdır. Sağlığınızın el verdiği ölçüde, finansal ve zamansal açıdan yeterli olabileceğiniz ve gerçekleştirecek beceriye sahip olduğunuz hedefler belirleyin.

Zaman sınırlı: Hedefinizi daha da somutlaştırmak için hangi tarihte yapmayı planladığınızı, gününü ve saatini belirleyiniz. Bunu belirlemenin zor olduğu durumlarda yapabildiğiniz kadar kesinleştirmeye çalışın.

İSLÂM VE DEĞERLER

“Yüce Allah’ı anarak başlanmayan her anlamlı söz veya iş bereketsizdir/sonuçsuzdur.”6

Yukarıda modern psikoloji bilgisinden yararlanarak değerlerin bize anlamlı bir hayat sunduğundan bahsettik. Oysa Hadis-i Şerifte de ifade edildiği üzere inanan bir kimse için anlamın anlamı besmeledir. Değer odaklı davranışlar salt psikolojik fayda için değil Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak için yapılmalıdır. Psikolojik fayda bu davranışlar neticesinde Allah’ın dilerse bizlere ikram edeceği bir nimettir.

De ki: “Eğer Allah’ı seviyorsanız Bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah çok bağışlayıcı, çok esirgeyicidir.”7

Allah’ın hoşnutluğunu kazanmanın yolu ise Sünnet-i Seniyye’ye uymaktan geçmektedir. Bu anlamda değer alanlarındaki davranış hedeflerimizi ayet ve hadislerin rehberliğinde belirleyebiliriz. Aşağıda bununla ilgili bir örnek göreceksiniz.

Özetle değersizlik duygusundan “kurtulmanın” yolunun değer odaklı bir yaşamdan geçtiğini söyleyebiliriz. Değer odaklı bir yaşam bize sunduğu anlamlılık ve dolulukla değersizlik duygusunun büyüdüğü boşluk ve anlamsızlık bağlamını ortadan kaldıracak, dolayısıyla değersizlik duygusu hayatımızda kendisine yer bulamayacaktır. İnanan bir kimse için ise Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak tepe değerdir. Diğer tüm değerler bu kabın içinde olursa anlam kazanır. Değer odaklı davranışların rehberi ise Sünnet-i Seniyyedir. Bu doğrultuda değerler ve değer odaklı davranışlar Kuran ve Sünnet’i referans alarak belirlenmeli ve yaşanmalıdır. 

Hatice Rümeysa Işık

Hüma Dergisi, Sayı:15

Kaynakça:

1 Steven C. Hayes, Spencer Smith “Zihninden Çık Hayatına Gir”

2 Russ Harris, “Mutluluk Tuzağı”

3 a.g.e.

4 “Mindfulness for two: An acceptance and commitment therapy approach to mindfulness in psychotherapy.” Wilson K.G. ve Dufrene T. (2009)

5 www.bağlamsalbilimler.org

6 İbn Hanbel, 2, 360

7 Âl-i İmran Suresi, 31