Ümmetin bayramını tebrik ederim. “Tebrik”, “mübarek”, “mukaddes”, “kutlu”, “kutsal” kelimelerine bir başka zaman gireriz inşallah. Bu bayram günü sözlüklerde hakkında garip etimolojik açıklamalar gördüğüm “bayram” kelimesine girmek derdindeyim:

Arapçası biliyorsunuz “ıyd”. “Iyd”, adet kelimesi ile ve dönmek anlamına gelen avdet kelimesi ile aynı kökten. Bayramların tekrar tekrar gelen bir yapısı ağırlık basıyor ki, Allah gerçekten de tekrarına kavuştursun. “Allah tekrarına kavuştursun” derken bayram zaten gelecek. Onda bir problem yok da; o geldiğinde biz burada olabilecek miyiz, dua bu aslında!

Bu tabii Arapçadaki anlamı. Arapçada Allah’a şükür, kelimelerin kökleri, ekleri her şeyleri çok çok iyi tahlil ve tasnif edilmiş ama Türkçe için bunu söylemek kolay değil.

Sözlükler “bayram” hakkında ne demiş bakalım

Bayram kelimesi tüm Türk lehçelerinde “bayram” olarak, Kazak ve Kırgızlarda “maryam” olarak da geçiyor. Kubbealtı Lügati’nde eski Türkçede badram- bayram şeklinde geçtiği belirtildikten sonra “kökü kesin olarak belli değildir” denilmiş. İsmet Zeki Eyüboğlu’nun Etimoloji Sözlüğü’nde de, Hasan Eren’in Etimolojik Sözlüğü’nde de, Allah kendilerini affetsin, kelimeyi çözmek için “bayrak kelimesi ile düşünmek yanlıştır” deniyor. İkisi de batırmaktan “batram”, “bardam”dan geldiğini söylüyorlar. Eyüboğlu zengin anlamına gelen “bay”dan türediğini söyleyerek yine de bir kapı açabiliyor. Tuncer Gülensoy’un Köken Bilgisi Sözlüğü’nde de “batırmak” kökü alınmış merkeze. Bu sözlükte Gülensoy’un, katılmadığı açıklamaları büyük harflerle “YANLIŞTIR” şeklinde vermesi hem hoşuma gidiyor açıkçası hem de biraz komik görünüyor gözüme.

“Bay” kelimesinin (20. yüzyılda uydurulan erkek anlamındaki “bay”ı kast etmiyoruz) zengin anlamına geldiğini görüyoruz. “Bayat” kelimesi de İlah, Tanrı anlamına geliyor. “Bayram”ın zenginlik ve tanrısallıkla irtibatını kurmak elbette zor değil ama sözlüklerimiz pek oradan gitmemişler. Aslında bunda biraz aziz pirimiz Kaşgarlı Mahmud’un da suçu var. (Aman Yarabbim, ben ne yaptım, Kaşgarlı Üstadımıza itiraz ettim. Benim gibi bir çömez Kaşgarlı Mahmud’a katılmadığını nasıl söyler, bu ne terbiyesizlik, bu ne nasipsizlik! Bir de adama köşe vermişler, yayın yönetmeni yapmışlar, yuh!)

Bayram öyle bir şeydir ki, başka günlerden ayırır ama birleştirir

Köşe bitmeden bayram ve bayrak hakkında ilk farklı açımlamayı yapmış olayım efendim. Evet ben de “bayram” kelimesini “bayrak” ile düşünenlerdenim. Lakin iki farkım var böyle düşünenlerden. Ben kelimeleri yazıdan değil sesten hareketle ele alıyorum. Yazının yanıltıcı olduğunu hem düşünüyor hem de iddia bile diyorum! İkincisi, kelimeleri ek kök olarak ayırırken sadece sona değil başa da ek aldıklarını hesaba katan biriyim.

Yani şudur: Bayram’ı badram’dan, bayrak’ı batırmaktan getirenler hata ediyorlar. Bayrak ve bayram birbiri ile öyle ilişkili ki. Şöyle yazalım: B-ayra-m. B-ayra-k! Kökte "ayırma" sesini görebiliriz dikkat edersek. Bayram’ın da bayrak’ın da ayırma anlamı taşıdığını iddia ediyorum buradan!

Ayıran demişken ayranı hatırlayalım. Ayran öyle bir şeydir ki, sütün yoğunlaşmışı olan yoğ-urdun ayrıştırılması ile elde edilir. Sütü yoğunlaştırırsan yoğurt, yoğurdu ayırırsan ayran olur yani!

Bayram ayrı bir gün, bayrak da ayırıcı bir nesnedir.

Peki baştaki “b”nin ne anlamlar taşıdığını nasıl izah etsem; be’nin ben’in be’si olduğunu, biz’in be’si olduğunu söyleyeyim şimdilik. Birleşmek, birikmek, ben, biz’deki “be” bu! Bir soru ve cevapla biraz daha açayım, göstereyim "b"yi: Orası nasıl burası olur? Biz oraya gidersek, ben oraya gidersem. Biz'in, ben'in b'si "orası"nın başına gelir yani. "B" harfinin geldiği kelimeye bir şeyler yaptığını görebildik mi?

Kimsenin söylemediği bir şeyi, hiç bir kaynakta, sözlükte geçmeyen bir bilgiyi ilk defa söylemenin, iddia etmenin zor bir tarafı var ama yılıp pes etmeye ve hakikati saklamaya hiç niyetim yok!

Dikkatle okumanızı rica ettiğim son yargım: Bayram öyle bir şeydir ki, başka günlerden ayırır ama birleştirir; bayrak öyle bir şeydir ki altındakileri ayırır ama o ayırdıklarını birbirine birleştirir, bağlar! İki kelimedeki “b” birleştirme anlamındadır! Biz bunu kelimedeki seslerin her birinin irtibatlı olduğu anlam yoğunluğunu okuyarak görebiliriz. İşte budur!

Asım Gültekin yazdı