Halim Sâbit Şibay, özellikle edebiyat tarihçilerinin aşina olduğu bir isim. 1883-1946 yılları arasında yaşayan, edebiyat ve yayın dünyasının içinde bulunmuş, eğitimci bir yazar. Adının günümüzde çok fazla duyulmamasının sebebi, kitaplarının ve çalışmalarının günümüz okurlarıyla buluşamaması.

Halim Sâbit Şibay, Altaylar’a yaptığı geziyi anlattığı yazılarını Türk Yurdu dergisinde yayınlıyor. Uzun yıllar dergi sayfalarında kalan yazılar Selma Günaydın’ın özenli çalışması ile Cümle Yayınları tarafından okuyucular ile buluştu.

Kitabın başında Selma Günaydın kitap hakkında detaylı bir bilgi veriyor. Yazıların oluşum aşaması, Şibay’ın Altaylar’a gezisi ve yazıların kitap haline gelerek okuyucular ile buluşma serüveni anlatılıyor. Ali Birinci’nin kaleminden kısa bir Şibay biyografisi de kitapta yer alıyor.

Mehmet Akif’in dostu

Halim Sâbit Şibay 1883 yılında Simbir vilayetinin Küçük Tarhanlı köyünde dünyaya geliyor. Daha sonra tahsilini tamamlamak için İstanbul’a geliyor. Sebilürreşad’da yazılar yazıyor. Kendisinin çıkardığı ve 63 sayı devam eden İslam Mecmuası, yayınlandığı dönemin en dikkat çeken yayınlarından biri.

Mehmet Akif’le dostluğu ve kader birlikteliği var Halim Sâbit Şibay’ın. Milli Mücadele’den sonra iş bulmakta zorlanması, İstanbul’u terk etmek zorunda kalması, Ceditçilik anlayışını benimsemesi, Cemalettin Efgani’ye duyduğu muhabbet, dergiciliği ve daha birçok nokta Mehmet Akif ile Halim Sâbit Şibay’ı buluşturuyor.

Seyahat etmeyi seven bir kişiliğe sahip Şibay. Türkistan’a doğru seyahate çıkıp Altaylar’a ve Kazan’a kadar gidiyor ve orada Zeliha Hanım’la evleniyor, yapmış olduğu bu seyahati de kaleme alıyor.

İstanbul’dan Altaylar’a Doğru

İstanbul’dan Avusturya bandıralı bir vapurla başlıyor yolculuk. Günlükler şeklinde ilerliyor yazılar: “Haziran ayının otuzu, günlerden perşembe, sevdiğim dostlarıma veda ederek saat üç sularında Nemçe’nin Karlsbad vapuruna atladım.”

Kitapta dipnotlar oldukça geniş yer tutuyor. Selma Günaydın özellikle bazı kelimelerin günümüz Türkçesi’ni ve gerekli gördüğü açıklamaları veriyor dipnotlarda. HSŞ kısaltması ile verilen dipnotlar ise yazara ait.

Kitapta yer alan yazıların Türk Yurdu dergisinde yayınlandığını önceden belirtmiştim. İlk yazının çıktığı sayıda dergi bu yazıların duyurusunu da yapıyor: “Arkadaşlarımızdan ve Gelenbevî İdadisi muallimlerimden Halim Sâbit Efendi geçen yaz ta Altay Dağları’na, Çin ve Rusya İmparatorluklarının müphem bir hudut ikiye ayırmak istedikleri en saf ve en sağlam Türk kardeşlerimizin temiz ve yüksek yurduna kadar gidip geldiler... Kari ve karielerimizin bu seyahatten yorgunluk duymayarak memnun kalacaklarına emin olmak isteriz.”

Uzun ve meşakkatli yolculuklarını vapurla ve trenle yapıyor Şibay. Doğduğu topraklara doğru yaptığı yolculukta oldukça heyecanlı. Bunu cümlelerinde de hissettiriyor.

Altaylar’a Doğru kitabına sadece bir seyahatname gözüyle bakmamak gerek. Yazar satır aralarında düşünce dünyasını işaret eden paylaşımlar da yapıyor. Örneğin ufukta görünen vapura yolcular “Alman olacak, hayır Rus’a benziyor, hayır yük vapuru, İngiliz” derken Şibay “Acaba Osmanlı değil mi? demek istesem de bilmem nedendir, ağzım açılmadı.” diyor.

Şibay burada içindeki duyguları dile getirmek istiyor aslında. Bir zamanlar denizlerin fatihi olan Osmanlı donanmasının yine dört bir yanda görünmesini arzuladığını ifade etmek istiyor. Fakat gücünü kaybeden Osmanlı aklına gelince sessizliği tercih ediyor.

Doğa, kültür, tarih gezisi

Seyahat ettiği coğrafyayı iyi tanıyor Şibay. Uğradığı yerler hakkında tarih, doğa ve kültür bilgisini de paylaşıyor: “Zaysan, bir Türk-Müslüman şehri. Ruslar da yok değil fakat çoğu memurîn-i mülkiye ve askeriyeden ibaret. Bütün ticaret, servet hep Türk-Müslümanların elinde. Nogayların, Kazakların kendi mahallelerine mahsus, ikisi de yeni olmak üzere muhteşem iki camileri, yanlarında da yine pek güzel ve muntazam, usul-i cedide mektepleri bulunuyor.”

Kazaklar hakkında geniş bilgi edinmek için önemli bir kaynak eser Altaylar’a Doğru: “Kabile büyük, küçük mutlaka bir reis tarafından idare olunur… Beyler kabilenin hem reisi hem de harice karşı yegâne müdafiidir.”

Kazak şairlerin şiirleri de var kitapta. Kazak dili ve şiirleri hakkında bilgiler verdikten sonra şiirlerden de örnekler paylaşıyor Şibay: “Kudayda bir ülkine Kuran’da bir / Kuday salgan cil sözge sende bir tur / Aqındıqpen aytasın bakır turım / Gitkenşe könlindi kötere tur”

Cemalettin Efgani ile bizzat tanışan Şibay, ona karşı da derin bir muhabbet beslemekte, fikirlerine saygı duymaktadır. Kitapta bu noktaya da değiniyor. Petersburg’da Efgani’ye yaptığı ziyaretleri, onun düşünce dünyasına kattığı zenginliği anlatıyor.

"Vatanın mübarek toprağına salimen ayak basmak"

Soluk soluğa bir yolculuğun ardından İstanbul’a dönüyor Şibay. Seyahat ettiği yerler kendi toprakları. Doğup büyüdüğü yerler. Oraları yıllar sonra tekrar görmenin heyecanını paylaşıyor okuyucular ile. Fakat dönüş yolculuğu bitip de vapur İstanbul’a gelince yazdığı cümlelerden anlıyoruz ki İstanbul apayrı bir sevda: “Galata Rıhtımı’na yanaştığımız zaman, yatsı ezanı işitildi. Vapurdan indim. Aziz vatanın mübarek toprağına salimen ayak basmağa muvaffak olduğundan dolayı Rabbime hamdüsenalar ettim…”

Kitabın sonunda Mehmet Âkif Ersoy’a ait bir yazı da yer alıyor. Halim Sâbit Şibay’ın “Amelî İlmihâl” kitabı hakkında bir yazı kaleme almış Mehmet Âkif. Öğrenciler için yazılmış olan bu kitabı çok beğendiğini ifade ediyor Mehmet Âkif ve herkese tavsiye ediyor: “Çocuklarımız ne bahtiyar ki böyle güzel bir esere malik bulunuyor. Halim Sabit Efendi ne bahtiyardır ki irfanının sa’yinin her taraftan şükran ile istikbal edildiğini görüyor.”

Altaylar’a Doğru; okuyuculara bir seyahat keyfi yaşatacak kültür yolculuğunun yanında çok değerli bir münevveri, Halim Sâbit Şibay’ı tanıma fırsatını da sağlayan çok değerli bir çalışma. Benim temennim de şudur; en kısa zamanda Halim Sâbit Şibay’ın diğer kitaplarıyla ve çalışmalarıyla günümüz okuyucularını buluşturmak gerek.

Halim Sâbit Şibay, Altaylar’a Doğru, Cümle Yayınları

Mustafa Uçurum