Anı kitaplarının en güzel yanı, kıyıda köşede kalmış hayatların gün yüzüne çıkmasıdır. Yazarlar yaşadıkları an’ı yazarken belki sadece kendi hislerini, yaşadıklarının kendi hayatlarına bıraktıkları izdüşümünü düşünüyorlar; lakin biz onların anılarını okurken sadece geçmişe gitmiyor, o dönemin ruhuna nüfuz etme şansını yakalıyoruz, eğer yazar bunu hissederek yazdıysa…

Elimde küçük bir anı kitabı var: Afganistan’da Bir Jöntürk. Kitabın yazarı Mehmet Fazlı. Kitap İş Bankası Yayınları arasından çıkmış. Sebebini belirtmemekle birlikte 2. Abdülhamit’in yönetim anlayışından kaçarak Mısır’a sığınan eğitimli genç bir Osmanlı Mehmet Fazlı. Buradan hareket eden Fazlı, 1908’de Afganistan’a ulaşıyor. Mehmet Fazlı, bir yıla yakın Afganistan’da kalıyor, 2. Meşrutiyet’in ilanı ile yurduna gerisin geri dönüyor.

Fazlı, orijinal ismi “Resimli Afgan Seyahati” adını verdiği kitabını yazma nedeni olarak, “ülkemizde sıcak ilişkilere rağmen yeterince iyi bilinmeyen bu ülkenin tanınmasına katkıda bulunmak üzere” kitabı kaleme aldığını belirtir. (S.7)

Macaristan ve Azerbaycan üzerinden Afganistan’a

Yazar anılarına, “Osmanlılar, Afganlılara karşı önemli bir his ve saygı besler ama oradaki hayat hakkında gerçek bir bilgiye sahip değildir, neden?” diye sorarak başlıyor. Mehmet Fazlı, Kahire’den Afganistan’a gitmek için Afgan emirine mektup yazar. Mektubunda Afganistan’a hizmet etmek isteğini yazıyor. Afgan Emiri de Osmanlı firarilerinden olup da mülki ve askeri uzman derecelerini belirten herkese kapımız açık mealinde bir cevap yazıyor Mehmet Fazlı’ya. 

Fazlı, Afganistan’a Trieste ve Macaristan üzerinden gitmeye çalışır. Trieste ve Macaristan’ı oldukça över yazarımız. Sokaklarının, caddelerinin geniş ve temiz olduğunu, tiyatro binaları ve ticaret hayatının canlı olduğunu belirtir. “Macarlar namuslu, ciddi, fevkalade gayretli ve vatanperver insanlardır.” (S.11) Odessa’ya geldiklerinde yazarımızın başına komik bir durum gelir: “Dünyanın hiçbir tarafında işitilmemiş ve görülmemiş bir durum: Rostov’dan sonra trenin süratli gitmesi için yolculardan bir sürat ücreti aldılar.” (S.17) Azerbaycan’a geçen Fazlı, burada Türkçe’nin ve İslamiyet’in yaygın olmasından ve Türkçe gazetelerin rahat bulunmasından dolayı duyduğu memnuniyeti dile getirir.

1900’lerin başında Afganistan

Mehmet Fazlı, Afganistan’a varınca, onu arkadaşlarıyla birlikte Haydar Han isimli birisinin evine götürmüşler. Misafire eğlence düzenlemiş Afganlılar: “Pehlivan güreştirmek, köçek oynatmak gibi şeyler, kadın fistanı ve daha bir takım kıyafetlerle adeta karnaval eğlencelerine benzeyen, fakat medeniyet seviyeleriyle uyumlu, karmakarışık eğlencelerin Afgan diyarında pek ziyade revaçta olduğundan yeri gelmişken bahsetmem gerekir.” (S.34)

Yazarımız devletin sağladığı imkânlarla Herat’a ve Kabil’e uğrar. Burada gördüğü konakları, ribatları etkilendiği ölçüde detaylıca anlatır. Yolda öğrendiği esir alım-satımının yasaklanmasından duyduğu memnuniyeti yazar Mehmet Fazlı. Sonraki sayfalarında bize o dönemin Afgan insanlarını detaylıca tarif eder. “Uzun boyludur, esmer benizli, parlak güzel, alımlı, zeki, cesur bir kavim olup hiddet ve şiddete, özellikle sövüp saymaya katiyen tahammül etmez sert insanlardır. Misafirperverdirler. Dine bağlılıkları pek mükemmel olup mollalara, takva ve zühd sahipleri ile şeyhlere fevkalade hürmet ederler. Şehirli kadınlar tesettüre son derece bağlıdırlar.” (S.48) O dönemde içki içmenin yasak olduğunu belirten yazar, şarap içenlerin ağır cezalara maruz kaldığını okurla paylaşıyor. Yazar o dönemin milli şenlik gecesi, padişahın doğumu ve tahta çıkma günleri olmak üzere üç eğlencesi olduğunu belirttikten sonra Afganistan’ın sanayisi, tarımı, önemli şehirlere ait istatiksel bilgileri okura aktarıyor.

90 sayfalık bu ince kitap 1908 Müslüman coğrafyasının Afganistan’ını merak edenleri tatmin edecek nitelikte bir kitap.

Mehmet Fazlı, Afganistan’da Bir Jön Türk, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

Sedat Palut

sedat.palut @ gmail.com