Osmanlı Dönemi Rusya Türkleri arasında eski-yeni tartışması sonucunda ortaya çıkan “cedidcilik” anlayışı zamanla Türk dünyasında siyasî, sosyal ve kültürel hayatta karşılık bulan bir hareket olmuştur. İsmail Gaspıralı’nın bu hareketin gölgesinde 1883’te Tercüman-ı Ahval-i Zaman gazetesini yayın hayatına kazandırması, Osmanlı basınında büyük ses getirmiştir.

Ekim 1903’ten itibaren haftada iki gün, 1912’den sonra günlük olarak yayımlanan, Kırım’da Kırım Tatarları’nın ilk Türkçe gazetesi olan Tercüman-ı Ahval-i Zaman bütün Rusya Müslümanları arasında da Türkçe yayımlanan üçüncü gazete olma unvanını almıştır. Yayın hayatı 35 yıl süren gazeteye zamanla ilave olarak kadına dair ilk süreli yayın olan Âlem-i Nisvan, bir çocuk dergisi olan Âlem-i Sıbyan ve bir mizah dergisi olan Ha Ha Ha da katılmıştır.

İsmail Gaspıralı

20 Mart 1851’de Kırım’da Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy’de doğan İsmail Gaspıralı Moskova’daki eğitim yıllarında dönemin Rus fikir hayatını ve aydınlarını yakından tanıma imkânı bulmuştur. Gaspıralı bir yandan Rus aydınlarına saygı duymuş öte yandan eğitim hayatında karşılaştığı Panslavist1 ortamın onda aksi tesir yapması sonucunda Rusya İmparatorluğu’ndaki Türkleri uyandırma düşüncesine girmiştir. Bu doğrultuda zaman içerisinde fikirlerini sistematik şekilde sunabildiği Tercüman-ı Ahval-i Zaman’ı ve diğer bazı eserleri rahatça basabilmek için Bahçesaray’da Arap harfleriyle yayın yapabilecek bir de matbaa kurmuştur. Gaspıralı başlangıçta gazetenin her işini tek başına yahut kızı Şefika başta olmak üzere aile fertlerinin yardımıyla yürütmeye mecbur kalmıştır.

Şefika Gaspıralı

1906- 1912 yılları arasında, haftalık Âlem-i Nisvan’ın yönetimini üstlenen Şefika Gaspıralı, küçük yaşlardan itibaren Tercüman-ı Ahval-i Zaman’ın yayına hazırlık sürecinde babasına yardım etmiş olmasından ötürü iyi bir editörlük başarısı sergilemiştir. O dönemde Rusya sınırları içindeki Türk kadınları toplumsal ve kültürel hayattan dışlanmış, ihmal edilmiş, eğitimden mahrum bırakılmışlardı. Bu koşullar altında liseyi henüz yeni bitirmiş olan Şefika Gaspıralı Müslüman Türk kadınının eğitimi için çalışmalarda bulunmuş ve dünyanın ilk kadın dergilerinden biri olan Âlem-i Nisvan’ın baş editörü olmuştur.

Âlem-i Nisvan

Âlem-i Nisvan’ın, hemen başlığı altında bulunan “Müslimelere mahsus edebî ve tedrîsî haftalık mecmuadır” ibaresi derginin gayesini açıklar niteliktedir. Derginin genel program ve içeriği de 28 Nisan 1906’da Tercüman gazetesinde yayımlanan ilandan öğrenilebilmektedir.

“Âlem-i Nisvan yani ‘hanımlar dünyası’, hanımlara mahsus haftalık edebî ve fennî resimli mecmuadır. (…) Mecmuanın mevâdd-ı mündericesi işbu bablardan ibarettir:

1. Hanımlara devlet nizamları ve şer’an hukukları,

2. Hane idaresine, evlat terbiyesine ve tabipliğine dair malumat ve haberler,

3. Hane işleri, dikiş nakış vesaire lazım olan mevâd resim ve şekilleri ile

4. Bizde ve sair milletlerde hanımların hâli ve maişeti; ilim ve edebiyatta, umur ve siyasette meşhure olan hanımların tercüme-i hâli ve resimleri,

5. Mukaddemat-ı fünûn, usul-i ahlâk, hikâye, şiir, tarih ve seyahat, lazım gelen resimlerle.”

20 Haziran 1906 tarihli 18 numaralı Tercüman’da çıkan başka bir ilanda ise şu bilgiler yer almaktadır: “Mart başından beri haftada bir defa neşrolunuyor. Mevâdd-ı mündericesi edebiyattan, malumat-ı lazımeden, hane idaresinden, sıbyan terbiyesinden, dikiş ve nakış fenninden, ilm-i sıhhatten, mevâdd-ı diniye ve ahlâkiyeden ibarettir. Her nüshasında lüzum-ı mikdarı resim ve şekil dercolunur. Senelik bedeli üç rubledir. Dört aylığı bir rubledir, nüshası altı kapiktir.”

Tercüman-ı Ahval-i Zaman gazetesinin haftalık çıkan eki olan Âlem-i Nisvan’ın neşri iki yıllık bir yayın süreci sonunda durdurulmuştur. Şefika Gaspıralı ise Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Sovyet istilasına uğrayıp istiklalini kaybetmesi üzerine 1920’de Türkiye’ye sığınmış, Haziran 1975’te İstanbul’da vefat etmiştir.2

Asya Zişan Duman

Dipnot:

1 Rusya’nın, özellikle Çarlık döneminde uyguladığı, varsayımsal Slav ırkından olanları kendi hâkimiyeti altında bir devlet hâlinde toplama siyasetidir.

2 Ziyad Ebüzziya, “Âlem-i Nisvan”, TDV İslâm Ansiklopedisi