Yaratılmışlardaki zıtlık ya da eşlik/tamamlayıcılık-eksiklik, o şeylerin aslından, tabiatından, Kur’an’ın ifadesiyle fıtratındandır. İyi olan bir şeyde aynı anda potansiyel olarak kötü bulunabilmesi kadar, yaratılış olarak bir şeyin mahza/sırf doğrudan, iyilikten, faydadan, güzelden ibaret olabilmesi de mümkündür ve bu ancak Allah Teâlâ’nın takdiri iledir. Tarafında kötünün, yanlışın, çirkinin hiçbir emaresini, türünü, versiyonunu bulundurmayan olarak tarif edilebilecek “hak” kavramı, zıddı “bâtıl” ile tanınan ve anılanlardandır. Müfessir Râzî’nin ifadesiyle “Bâtılı hükümsüz bırakıp hakkı yerleştirmek, Allah’ın âdetindendir.”1 Peki, hak ile bâtıl nasıl anlaşılabilir, hakkın hakkını vermek ve bâtılı hükümsüz kılmak konusunda insana düşen nedir?

Kur’an-ı Kerim’in Mekke’de ya da Medine’de indirilen surelerinden olduğu konusunda hakkında farklı rivayetler nakledilen ve çoğunlukla Mekke’de indirildiği görüşü tercih edilen Rad Suresi, 43 ayettir. Mushaf’ta on üçüncü sırada yer alır. “Rad” ismi, surenin on üçüncü ayetinde zikredilir ve “gök gürültüsü” anlamına gelir.1

Allah Teâlâ’nın yaratışında, isim ve sıfatlarında, kudret ve azametinde ortak kabul etmeyişinin misallerle anlatıldığı, Peygamberimizin  nübüvveti hakkındaki iddialara cevaplar verildiği, ahirete iman eden ve inkâr edenlerin akıbetlerine dikkat çekilen sure3 hakkında Peygamberimizden şöyle nakledilmiştir: Ebu Hureyre  anlatıyor: “Resulullah, Cenab-ı Hakk’ın, ‘Arzda birbirine komşu kıtalar vardır, üzüm bağları, ekinler, çatallı ve çatalsız hurmalıklar vardır ki hepsi bir su ile sulanıyor. (Böyle iken) Biz onlardan bazısını, yemişlerinde (ve tatlarında) bazısından üstün kılıyoruz. İşte bunlarda da aklını kullanacak zümreler için elbet ayetler vardır.’4 ayetinde geçen ‘fadl/üstünlük’ü şöyle açıkladı: ‘Bu onların, kalitesiz, Fârisî çeşitten, tatlı ve ekşi oluşlarıdır.’”5

Kur’an-ı Kerim’de Rad Suresi bağlamında meseleler ve hak ile bâtılın misalle anlatımı

Sözlükte “mesel” kelimesi “delil, sıfat, benzer, halk arasında yaygınlaşmış söz” olarak tarif edilir, çoğulu “emsâl”dir. Kur’an’da “mesel” kavramı, örnek, ibret, siret, özellik anlamlarında kullanılır. Meydana gelen bir durum karşısında söylenen meseli, aslî hâline benzeyen yeni durum için söylemeye ve kullanmaya “darbu’l-mesel” denir. Kur’an’daki hakikatleri insanların anlayış ve idrakleri için kolaylaştırmak, ayetlerdeki mana ve maksadı insan ruhunda iz bırakan ve hayranlık uyandıran bir biçimde kısa ve özlü olarak ifade etmek üzere varid olan meselleri inceleyen ilim ise “emsâlu’l-Kur’an” olarak tanımlanır.6

Kur’an’da etkili bir anlatımla örnek ve ders alınması maksadıyla hakikî ya da temsilî olarak aktarılan meseller, gerçekleşme zamanı ve mekânı bakımından yeniden mümkün durumlara işaret etmekle “kıssa” anlatımından ayrılırlar.7 Zira kıssaların hakikat olarak vukuu sabittir, tekrar bizatihi gerçekleşme imkânının olmayışı ve bu amacı taşımadıkları açıktır. Allah Kur’an’da meselleri “insanlar düşünsünler diye anlattığını” beyan eder.8 Rad Suresi’nde meselle açıkladığı hususlardan ikisi “hak” ile “bâtıl” kavramlarıdır. Allah şöyle buyurur: “O, gökten bir su indirmiştir de vadiler kendi miktarlarınca sel olmuştur. Sel de yüze çıkan bir köpük yüklenip götürmüştür. Bir ziynet veya bir meta ara(yıp yap)mak için ateşte üzerine (körükleyip) yaktıkları şeylerden (madenlerden) de bunun gibi bir köpük (posa hâsıl olur). İşte Allah, hak ile bâtılı böyle çarpıştırır. Ama köpük atılır gider. İnsanlara fayda verecek olan şeye (asla, cevhere) gelince: İşte bu, yeryüzünde kalır. Allah böylece misaller irad eder.”9

Mânâsı açısından Rad Suresi ve 17. ayet-i kerime

Ayet-i Kerime’nin öncesindeki 16. ayette Allah’a iman ve O’nu inkâr edenlerin durumu mukayeseli bir biçimde anlatıldıktan sonra, 17. ayette verilen bu misaldeki hakkın imanı, bâtılın ise küfrü karşıladığı ifade edilmiştir. Müfessirler gökten indirilen su ile -Rad Suresi 19’da da belirtildiği üzere- Kur’an’ın, vahyin; vadiler ile vahiyden ve Efendimizden istidat ve kabiliyetleri kadar nasiplenen müminlerin kalplerinin; köpük ile küfrün, şirkin ve imanın zıddı olan her şeyin, nefiste oluşan şüphe ve vesveselerin temsil edildiğini ifade ederler. Burada gökten inen sudaki veya meydana gelen seldeki köpüğün imkân ve icadı bütünüyle Allah’a aittir. Ancak Allah hakkı galip getirme ve bâtılı imha etmenin sadece Kendisine mahsus olmadığını hatırlatıcı şekilde, gökten indirdiği su gibi, gökten indirdiği madenlerin işlenerek su gibi akıcı hâle gelmesi durumunda, insan eliyle de bir köpük meydana getirildiğini hatırlatır. Kur’an’da yalnızca bu ayette misal verilen köpük, atılmaya, geçiciliğe, faydasızlığa mahkûm, küfür, şirk, şüphe ve vesveseden ibaret bâtılı temsil etmektedir. Hak olan ise daimî kalıcı, faydalı ve zararlıdan arındırılmış olan din, ilim, hikmet ve marifettir.10

Peygamberimizin  meselle anlattığı şu hakikat, bu ayeti de şerh eder niteliktedir: “Allah’ın benimle göndermiş olduğu hidayet ve ilim, yeryüzüne yağan bol yağmura benzer. Yağmurun yağdığı yerin bir bölümü verimli bir topraktır: Yağmur suyunu emer, bol çayır ve ot bitirir. Bir kısmı da suyu emmeyip üstünde tutan çorak bir yerdir. Allah burada biriken sudan insanları faydalandırır. Hem kendileri içer hem de hayvanlarını sular ve ziraatlarını o su sayesinde yaparlar. Yağmurun yağdığı bir yer daha vardır ki, düz ve hiçbir bitki bitmeyen kaypak ve kaygan arazidir. Ne su tutar ne de ot bitirir. İşte bu, Allah’ın dininde anlayışlı olan ve Allah’ın benimle gönderdiği hidayet ve ilim kendisine fayda veren, onu hem öğrenen hem öğreten kimse ile buna başını kaldırıp kulak vermeyen, Allah’ın benimle gönderdiği hidayeti kabul etmeyen kimsenin benzeridir.”11

Hakk’ın hakkı

Kur’an-ı Kerim’de 286 kez zikredilen “hak” kavramıyla -en genel anlamda- Allah’tan olan kastedilir. Kendisini “Hakk’ın ta kendisi” olarak vasıflayan, Resulü’nü hak üzere gönderen Allah, Kitabı da dini de “hak” olarak tavsif etmiştir.12 Kullarına hakkı batılla örtmemeyi ve hakkı gizlememeyi,13 (kısas, cihad gibi) meşru hakkın ifası olmadıkça Allah’ın haram kıldığı bir canı öldürmemeyi,14 Peygamberleri özelinde ise insanlar arasında hak üzere hükmetmeyi,15 vahyolunan kıssaları hak üzere anlatmayı16 emretmiştir. Bu nedenle Hakk olan Allah’ın hak olarak tavsif ettiklerinin hakkını vermek, bâtılı hükümsüz kılmak, kulların vazifesidir.

Akile Tekin

Hüma Dergisi, Sayı:15

Dipnot:

1 Fahreddin er-Râzî, et-Tefsiru’l Kebir Mefatihu’l Gayb, Lübnan-Beyrut, Daru’l Fikr, 1981, 27: 169

2 M. Kâmil Yaşaroğlu, “Rad Suresi”, TDV İslam Ansiklopedisi

3 Paragraftaki sırasıyla bkz: Rad Suresi 1-29, 30-37, 38-43

4 Rad Suresi, 4, Hasan Basri Çantay, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, 15. Baskı, İstanbul, Elif Ofset, 1410/1990, 1: 368

5 Tirmizi, “Tefsir”, Ra’d, (3117)

6 İsmail Durmuş, “Mesel”, TDV İslam Ansiklopedisi; Bedreddin Çetiner, “Mesel”, TDV İslam Ansiklopedisi

7 Mahmut Ay, Kur’an Kıssalarını Sîret Bağlamında Okuma- Hz. Musa Kıssası Örneği-, İstanbul, Ensar Yay., 2019, s. 58, 59

8 Haşr Suresi, 21

9 Çantay, Kur’ân-ı Hakîm 1: 370, 371

10 er-Râzî, et-Tefsiru’l Kebir; Elmalılı, Hak Dini

11 Buharî, “İlim”, 20; Müslim, “Fezail”, 15

12 Hacc Suresi, 62; Lokman Suresi, 30; Nur Suresi, 25; Bakara Suresi, 119; Nisa Suresi, 170; Fatır Suresi, 24; Şura Suresi, 17; Tevbe Suresi, 33; Fetih Suresi, 28; Saff Suresi, 9

13 Bakara Suresi, 42, 146; Âl-i İmran Suresi, 71,

14 Enam Suresi, 151; İsra Suresi, 33; Furkan Suresi, 68

15 Sad Suresi, 22, 26

16 Maide Suresi, 27