Cumhuriyet Tarihi’ne yön veren kilit meseleler

Ahmed Cevdet Paşa merhum, “Tarih ilmi çok lüzumlu ve pek fayda­lıdır. Tarih, halka geçmiş zamanın olaylarını, okumuşlara da hadiselerin sırlarını öğretir.” der. Doğrudur ancak bu pek doğru ve güzel söze rağmen bizde Cumhuriyet devrinin bazı önemli olayları henüz karanlıktadır. Hat­ta yalnız Cumhuriyet devrinin değil, daha gerilere gidilerek denilebilir ki imparatorluğumuzun bilhassa son yıllarının nice olayı da aydınlığa kavuş­mamıştır. Bu karanlıkta kalan olaylara ışık tutabilmek gerçek tarihçinin vazifesidir. Ve bu vazife günbegün zorlaşmaktadır. Zira kitabımızda görü­leceği gibi pek çok tarihî belge şu veya bu sebeple maalesef kaybolmakta, olayların içinde yaşamış kişiler şaşılacak bir gafletle hatırat yazmadan birer birer aramızdan ayrılmakta; bu arada bazı tarihçiler, tarihi günlük politi­kanın oyuncağı hâline getirip güya tarih yazmakta ve bu yazılanlar okul sıralarından gazete ve mecmua sütunlarına kadar devamlı tekrarlanmakta, böylece önemli bazı olaylar karanlıkta kalmakta, gerçek bilinememektedir.

Biz, “Cumhuriyet Döneminde Önemli Olaylar” adlı bu eserimizle tarihimizdeki önemli olayları aydınlatmaya ve okurlarımıza faydalı olmaya çalıştık.

Unutulmamalıdır ki tarih geçmişten ibaret olmayıp geçmiş ve gelecek arasında sağlam bir köprüdür.

Mustafa Müftüoğlu (kitabın önsözünden)

Cumhuriyet nasıl ilan edildi?

29 Ekim 1923 Pazartesi günü ilan olunan Cumhuriyet, daha sonra ba­zılarının iddia ettiği gibi aceleye mi getirilmiştir?

Hayır!

Cumhuriyet ilanı fikri bazı hatırat sahiplerine göre çok daha evvel doğmuştur. Mazhar Müfid Kansu’ya göre bu fikir Erzurum Kongresi’ne; Yakup Kadri Karaosmanoğlu’na göre 1921 yılına dayanır. Uzun yıllar Mustafa Kemal Paşa’nın maiyetinde bulunan Hasan Rıza Soyak ise hatı­ratında Cumhuriyetin ilanından bahisle son hazırlıkları şöyle anlatır:

“1923 senesinin Temmuz ayındaydı. Büyük Millet Meclisi ikinci dev­re seçiminin arkası yeni alınmıştı. Atatürk, Halk Fırkası’nın/Partisi’nin kuruluşunu tamamlamakla meşguldü. Lozan Muahedesi de o günlerde ya imza edilmiş yahut imza edilmek üzereydi. Bir gün Çankaya Köşkü’n­den Ankara İstasyonu’ndaki Hususî Kalem binasına gelen Kalem Müdü­rü -rahmetli- Hayati Bey, beni paşanın (Atatürk) istediğini söyledi; sebe­bini sordum, ‘Bilmiyorum.’ dedi.

Gönderilen bir otomobille köşke çıktım. Yanımda arkadaşım Bolu mebusu ve Atatürk’ün eski yaveri rahmetli Cevad Abbas (Gürer) da vardı. O sıralarda bir bağ evi olan eski köşkün genişletilmesine karar verilmişti. Bu maksatla evin arkasındaki kayaların bir kısmı atılıyor, yapılacak ila­ve için müsait yer açılıyordu. Atatürk benim geldiğimi görünce yanın­da bulunan sayın eşi Latife Hanımefendi ile Cevad Abbas, Siirt Mebusu Mahmud Beylere ve şimdi kimler olduğunu hatırlayamadığım daha bir iki misafirine, ‘İsterseniz bahçeye çıkıp kayaların nasıl atıldığını görelim. Biraz da hava almış oluruz.’ dedi ve arkasından ilave etti:

— Hadi siz buyurun, ben de geliyorum.

Onlar çıktıktan sonra yanıma yaklaştı, yelek cebinden birkaç küçük kâğıt parçası çıkarıp bana uzattı; bu kâğıtlar o zaman daima kullandığı bir not defterinden koparılmış yapraklardı.

— Bunları müsvedde hâlinde tebyiz edeceksin. Yazılar biraz karışıktır, dikkat et. Okuyamadığın yahut anlayamadığın yer olursa beni buraya çağı­rıp sorarsın. Aynı zamanda şunu da söyleyeyim ki bunları şimdilik yalnız sen ve ben bileceğiz. Amirlerine dahi bahsetmeye lüzum yoktur, buyurdu.

Bana çalışmak için kendi masasını gösterdi, bahçeye çıktı.

O çıkıp gittikten sonra kâğıtları okumaya başladım. Daha ilk satırlar­da büyük bir heyecana kapıldım. Bunlar, o zaman mevcut olan 20 Ocak 1337 (1921) tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun bazı maddelerini tadil mahiyetindeydi. Evvela birinci maddeye, ‘Türkiye Devleti’nin hükümet şekli Cumhuriyettir.’ cümlesi ilave edilmişti.

Çok küçük harflerle ve epeyce karışık olarak yazılmış olan bu yazıları tebyiz ederken kendisi bir iki defa salona gelerek yazdıklarımı kontrol etti. İş bitince de yazdıklarımı aldı, cebine koydu ve kendi notlarını yırtıp attı.

Bundan sonra bir gün daha çalıştı; o zamanki Teşkilat-ı Esasiye Ka­nunu ile eski ‘Osmanlı Kanun-i Esasisi’nin siyasî, idarî, teşriî, malî ve ka­zaî hükümlerini yeni duruma uygun şekle sokarak bir anayasa tasarısı vücuda getirdi ve:

— Şimdi bunu al, Adliye Vekili Seyit Bey’e götür; yarına kadar oku­sun, halk hâkimiyeti ve Cumhuriyet mefhumlarıyla umumi hukuk kaide­leri bakımından tetkik etsin, mütalaalarını bildirsin. Meselenin şimdilik üçümüz arasında kalmasını arzu ettiğimi de söylersin, emrini verdi.

Seyit Bey’i evinde ziyaret ettim. Atatürk’ün ricalarını bildirerek tasa­rıyı kendisine verdim. Ertesi gün yine evinde buluştuk:

— Pek mükemmel, esaslarda tamamen mutabıkız. Yalnız birkaç tali noktada emirlerine uyarak mütalaalarımı not ettim, dedi. Tasarıyı aldım, köşke çıkıp Atatürk’e takdim ettim.

O günden Cumhuriyetin ilan edildiği 29 Ekim 1923 tarihine kadar geçen üç dört ay içinde bir daha ben, doğrudan doğruya kendisinin bun­dan bahsettiğini işitmedim. Yalnız Viyana’da çıkan Neu Frele Presse ga­zetesinin bir muhabirine verdiği beyanatı arasında, ‘Yeni Türkiye Devle­ti’nin Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun ilk maddelerini size tekrar edeceğim: ‘Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletin tek hakikî temsilcisi olan TBMM’de te­celli ve temerküz etmiştir.’ Bu iki maddeyi bir kelime ile hülasa etmek ka­bildir; Cumhuriyet!’ demişti ve Falih Rıfkı Atay da aynı mevzua temasla: ‘Divan’dan sonra saat yarımda Reisvekili Sabri (Toprak) Bey ve iki arka­daşla yemeğe çıkıyorduk. Meclis’in iç kapısından bahçeye ineceğimiz sı­rada Mustafa Kemal Paşa’nın hademeye pabuçlarını sildirdiğini görünce durduk. Gözünde kendini bir tuhaf değiştiren, olduğundan daha zayıf ve yaşlı gösteren kenarı kapaklı toz gözlüğü vardı. Fırka/Parti ictimaının kaçta olduğunu sordu. Üçte idi.

— Bana birde olduğunu söylediler. Onun için erken geldim, dedi.

Odasına giderken bizi de davet etti. Mebus olmakla beraber hâlâ ya­verliğini yapan eski zabitlerden (subaylardan) biri fırka nizamnâmesinin son şeklini getirdi. Nizamnâme bugün bütün mebuslar tarafından birer birer imzalanacaktı.

Biraz sonra cebinden nizamnâmenin bir nüshasını çıkardı. Sahife açığına yazdığı Fransızca bir cümleyi okudu. Bu, Fransız Cumhuriyeti’nin ‘bir ve gayr-i kabil-i tecezzi’ olduğunu söyleyen bir cümle idi.

— Dün akşam Fransız İhtilali tarihini gözden geçirdiğim vakit not etmiştim, dedi ve sildi.

****************

Kabul olunan bu anayasa değişikliği teklifi aynı gün saat 18.15’te Bü­yük Millet Meclisi’nde görüşülmeye başlanmıştır.

Çorum Milletvekili İsmet (Eker) Bey’in başkanlığında toplanan o günkü Meclis’te önce Teşkilat-ı Esasiye (Anayasa) Encümeni’nin hazır­ladığı mazbata okundu. Bu encümene Yunus Nadi (Cumhuriyet gazetesi kurucusu) başkanlık ediyordu ve hazırlanan mazbata şu idi:

“Milletimizi refah ve saadete isal ve istiklal-i tamma mazhar eden mü­cadele-i hüdapesendanede6 hâkimiyet-i milliye esası suret-i katiyede kabul edilmiş ve daima buna riayet edilegelmişti. Hâkimiyetin bilâ kayd ü şart millete aidiyeti ve idare usulünün milletin mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmek esasına müstenit bulunması zaten Cumhuriyet demek olduğun­dan saltanat-ı ferdiyeyi katiyen def eden bu kelimenin istimali ve Teşkilat-ı Esasiye’de bir madde ile tavzihi hukuk ve maslahat bakımından münasip görülmüştür.”

Anayasa encümeni hazırlanan değişik metnine “Türkiye Devleti’nin dini İslâm’dır. Resmî lisanı Türkçedir.” maddesini ilave etmiş ve mazbata­nın okunmasını müteakip Muğla Mebusu Encümen Başkanı Yunus Nadi söz alarak; “Millî hâkimiyeti kayıtsız şartsız millete kazandıran idarenin adının Cumhuriyet olduğunu” söylemiş, daha sonra Saruhan/Manisa Milletvekili Vasıf (Çınar), Konya Mebusu Eyüb Sabri Efendi konuşmuş ve neticede Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun birinci maddesi sonuna ilave olunan “Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti Cumhuriyettir.” maddesi alkış­larla kabul edilmiştir. Bu arada söz alan Şarkikarahisar Mebusu Mehmet Emin (Yurdakul), “Bu hükümetin hak ve adalet güneşinin dünyayı aydın­latmasını niyaz eder ve bu duamın kanatları altında Cumhuriyetin ruhu önünde tazimen ayağa kalkarak ‘Yaşasın Cumhuriyet!’ diye hükümetimizi taziz etmelerini muhterem arkadaşlarımdan temenni ederim.” demiş ve bu temenni ayakta bütün milletvekillerin “Yaşasın cumhuriyet!” sesleriy­le yerine getirilmiştir.